MODERN SOSYOLOJİ TARİHİ

Merton, işlevsel analizde Malinowski ve Radcliffe-Brown gibi antropologlar tarafından geliştirilen üç temel varsayımı eleştirmiştir. Bu varsayımlardan birisi de toplumun işlevsel birliğidir. Bu varsayım standartlaşmış bütün sosyal ve kültürel inanç ve uygulamaların toplum içindeki bireyler için olduğu kadar bir bütün olarak toplum için de işlevsel olduğu varsayımıdır. Merton, belirli bir ögenin işlevsel olduğunu ileri sürerken kimin için işlevsel olduğunun da açıkça belirtilmesi gerektiğini savunmaktadır. Nitekim Merton bir ögenin sadece belirli bir kurum ya da grup için işlevsel olabileceğine dikkat çekmektedir. Örneğin dinsel inançların ve ayinsel etkinliklerin toplumun üyeleri arasında dayanışmayı sağladığı için işlevsel olduğunu söylediğimizde, bu açıklama dinsel farklılıklar nedeniyle çatışmalar yaşayan, hatta bölünen toplumlar açısından yetersiz kalacaktır.

Merton, bazı ögelerin de nötr olabileceğini, yani sistemin diğer parçaları açısından herhangi bir işlevsel sonuca sahip olmayabileceğini de belirtmektedir. İşlevsiz olma (nonfunctional), mevcut sistemle ilişkisiz olan sonuçları ifade etmektedir. Örneğin tarihsel olarak önceki dönemlerde sistem için olumlu ya da olumsuz bir işleve sahip olan yapı veya kurumlar artık bu işleve sahip olmayabilirler.

Merton’ın karşı çıktığı üçüncü varsayım işlevsel zorunluluktur. Bu varsayım, toplumun bütün standartlaşmış parçalarının olumlu işlevlere sahip olmalarının yanı sıra işlemekte olan bütünün zorunlu, vazgeçilmez parçaları olduğunu iddia etmektedir. Buna karşılık Merton toplumdaki yapı ve işlevlere alternatif olabilecek olan çeşitli yapı ve işlevler olduğunu düşünmektedir. Örneğin bir toplumun, yiyecek ve diğer kıt kaynakların üretimi ve dağıtımı gibi işlevsel gereklilikleri karşılamak için düzenlemeler yapması gerekir. Ancak bu düzenlemeleri yapmanın çok çeşitli yolları vardır, mesela kendine yeterli üretim yapan tarım toplulukları, avcılık ekonomileri, köleliğe dayalı ekonomiler, kapitalist ya da sosyalist ekonomiler gibi çok çeşitli düzenlemeler yapılabilir.

Merton’un sosyolojiye yaptığı en önemli katkılardan birinin yapısal işlevselci yaklaşıma kattığı kavramlar, diğerinin de bilgi ve bilim sosyolojisi alanındaki çalışmaları olduğu söylenebilir. Merton’un bilim sosyolojisi ile ilgili düşüncelerinin temelinde, bilimsel topluluğun ve bu topluluğun işleyişinin sosyolojik analizi ve doğa bilimciler de dahil olmak üzere bilimsel topluluğun üyelerinin toplumsal güçlerden bağımsız ve onlara karşı kayıtsız olmadığını gösterme çabası yer alır.

Parsons ve Merton arasındaki en önemli farklardan biri, Parsons geniş çaplı, bü- yük bir teori yaratmaya çalışırken Merton’ın daha sınırlı, orta boy teorilerden yana olmasıdır (Ritzer, 2008: 251). Merton, bir tarafta Parsons’ın büyük boy soyut teorisi, öte tarafta modern Amerikan sosyolojisinde yaygın olarak görülen küçük ölçekli ampirik çalışmalar arasında köprü kurmaya çalışmış, bu doğrultuda orta boy kuramların geliştirilmesinin önemini vurgulamıştır.

Merton, bir sosyal olgunun olumlu işlevlerinin mi bozuk işlevlerinin mi daha ağır bastığı sorusunu yanıtlayabilmek için net denge kavramını geliştirmiştir. Bununla birlikte, hangisinin ağır bastığına karar vermek çoğunlukla imkânsızdır çünkü konular son derece karmaşıktır ve öznel yargılara dayanır. Bu gibi sorunları aşmak için Merton işlevsel analizin farklı düzeylerde yapılması gerektiğini ileri sürmüştür. İşlevselciler genel olarak, bir bütün olarak toplumun analizini yapmışlardır. Buna karşılık Merton işlevsel analizin bir örgüt, kurum ya da grup düzeyinde yapılabileceğini vurgulamaktadır

Kültürel norm ve değerler ile bunlara uymak için eylemde bulunan grup üyelerinin sosyal olarak belirlenmiş kapasiteleri arasında büyük bir ayrışma meydana geldiğinde anomi meydana gelir (Merton 1968:216). Başka bir deyişle Merton’a göre anomi, kültürel olarak belirlenmiş hedefler ile bu hedeflere ulaşmak için toplumsal olarak belirlenmiş araçlar arasın- da kopma olması durumunda ortaya çıkar.

Kuralcı olma tipinde toplumun uygun gördüğü kurumsallaşmış araçlar meşru olarak kabul edilir ancak bu araçlarla toplumun koyduğu hedeflere ulaşmak mümkün görünmüyorsa, hedefler değiştirilir, daraltılır ve daha küçük hedefler belirlenir. Örneğin, ahlak dışı ya da yasa dışı yollara başvurmaksızın çalışan ama bu şekilde zengin olamayacağını bilen bir devlet memurunun, hedeflerini küçülterek zengin olma hedefini terk etmesi buna örnek olarak verilebilir.

İşlevselciliğin önemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Kai T. Erikson, özellikle sapma ve sapkın davranışlarla ilgilenmiştir. Erikson belirli bir toplumda insan davranışının ahlaki sınırlarının neler olduğunu saptamanın yolunun sapkın davranışların ve grubun sapkın davranışlara olan tepkisinin incelenmesi olduğunu düşünmektedir. Erikson’a göre her toplumun sapkın davranışa ve sapkın davranışlarda bulunanlara ihtiyacı vardır, çünkü sapkın davranışlar, sapkın olmayan davranışların sınırlarının ne olduğununun ortaya konabilmesini sağlar, toplum üyelerine uygun kabul edilen davranışların neler olduğunu hatırlatır ve böylelikle toplumsal konsensüsü korumaya yardımcı olurlar.

İşlevselciliğe getirilen eleştirilerin bir kısmı yöntem ile ilgilidir. Tarihteki bütün toplumları analiz edebilecek tek bir şema olamayacağı ileri sürülmekte, buna rağmen yapısal işlevselcilerin tek bir teori sayesinde her şeyi açıklayabileceklerini iddia etmeleri eleştirilmektedir. Dolayısıyla işlevselciler E şıkkının aksi şekilde eleştirilmiştir.

Merton, bir sosyal olgunun olumlu işlevlerinin mi bozuk işlevlerinin mi daha ağır bastığı sorusunu yanıtlayabilmek için net denge kavramını geliştirmiştir. Bununla birlikte, hangisinin ağır bastığına karar vermek çoğunlukla imkânsızdır çünkü konular son derece karmaşıktır ve öznel yargılara dayanır. Bu gibi sorunları aşmak için Merton işlevsel analizin farklı düzeylerde yapılması gerektiğini ileri sürmüştür. İşlevselciler genel olarak, bir bütün olarak toplumun analizini yapmışlardır. Buna karşılık Merton işlevsel analizin bir örgüt, kurum ya da grup düzeyinde yapılabileceğini vurgulamaktadır (Ritzer, 2008: 255). Doğru cevap A'dır.

Merton’un sosyolojiye yaptığı en önemli katkılardan birinin yapısal işlevselci yaklaşıma kattığı kavramlar, diğerinin de bilgi ve bilim sosyolojisi alanındaki çalışmaları olduğu söylenebilir. Merton’un bilim sosyolojisi ile ilgili düşüncelerinin temelinde, bilimsel topluluğun ve bu topluluğun işleyişinin sosyolojik analizi ve doğa bilimciler de dahil olmak üzere bilimsel topluluğun üyelerinin toplumsal güçlerden bağımsız ve onlara karşı kayıtsız olmadığını gösterme çabası yer alır (Slattery, 2010:162-3). Merton, bilim sosyolojisinin temellerini atan sosyologdur. Doğru cevap D'dir.

Merton ayrıca, işlevsel analize büyük katkıları olan açık işlev ve gizil işlev kavramlarını geliştirmiş ve bu işlevleri birbirinden ayırmamız gerektiğini vurgulamıştır. Açık işlevler, toplumsal davranışın bilinen, beklenen sonucudur, niyet edilen sonuçtur. Gizil işlev ise toplumsal davranışın bilinmeyen, beklenmeyen sonucudur. Bazı eylem, âdet ya da inançların toplumun bazı bölümleri için işlevleri olsa da toplumun üyeleri bu işlevlerin farkında olmayabilirler. Örneğin, uzaktan öğretim sisteminin açık işlevlerinden bazıları örgün eğitim sisteminin dışında kalan bireylere eğitim sağlamak ve meslek kazandırmaktır. Ama bu sistemi incelediğimizde uzaktan eğitim sisteminin e-öğrenme özellikleri sayesinde öğrencilerin bilgisayar ve internet becerilerini arttırdığını görebiliriz. Öğrenciler uzaktan eğitimin bu işlevinin farkında olmayabilirler. Bu işlev niyet edilmiş, kasıtlı bir işlev değildir. Bu durumda öğrencilerin bilgisayar ve internet becerilerini artırmanın, uzaktan öğretim sisteminin gizil işlevi olduğunu söyleyebiliriz. Doğru cevap E'dir.

Gizil işlevler olumlu işlevler olabildiği gibi bozuk işlevler de olabilirler veyahut işlevsiz (nonfunctionel) olabilirler. Örneğin eğitim kurumunun açık işlevi toplumun yeni nesillerine kültürü aktarmak ve işgücü piyasalarının ihtiyaç duyduğu niteliklere sahip insanlar yetiştirmektir. Bu, eğitimin planlanmış ve beklenen açık işlevidir. Bunun yanında çocukların gün boyunca eğitim kurumlarında kalmaları annelerin çocuklara ayırdığı zamanın azalmasını sağlamış ve kadınların işgücüne katılımını artırmıştır. Bu da eğitim kurumunun bir işlevidir, ancak bu işlev bir gizil işlevdir ve de kadınlar açısından olumlu bir gizli işlev olarak kabul edilebilir. Bunun yanında eğitimin kurumsallaşması nedeniyle ebeveynlerle çocukların birbirleriyle geçirdikleri zaman azalmıştır, bu da öngörülmeyen bir sonuçtur, ancak sistem açısından bir işlev taşımaz (nonfunctional), fakat aile kurumu için olumsuz veya bozuk bir gizil işlev olarak kabul edilebilir. Eylemlerin hem kasıtlı (niyetli) hem de kasıtsız sonuçları olabilir. Kasıtlı sonuçların herkes farkındadır, ancak kasıtsız sonuçların farkına varılmayabilir. Sosyolojik analiz, kasıtsız sonuçları ortaya koymalıdır. Merton sosyolojinin özünün, asıl görevinin bu olduğunu, yani belirtilmiş niyetlerden öte gerçek sonuçları görebilmek olduğunu vurgulamaktadır. Doğru cevap C'dir.

Anomi, toplumsal normların çökmesi, etkisizleşmesi ve bu durumdan kaynaklanan karışıklık ve çatışma durumunu ifade etmek için kullanılan bir kavramdır. Durkheim anomiyi uygun normların mevcut olmamasından kaynaklanan bir kuralsızlık durumu olarak tanımlarken Merton’ın kuramında bu kavramın anlamı biraz değişmektedir. Merton anomiyi, kültürel olarak belirlenmiş hedeflerle bunlara ulaşmak için toplumsal olarak belirlenmiş araçlar arasında bir uçurum meydana geldiğinde oluşan durum olarak tanımlamaktadır. Doğru cevap A'dır.

Merton, bireylerin anomi durumunda beş farklı şekilde davrandıklarını, başka bir deyişle anomi durumunda bireyler açısından beş adaptasyon tipi olduğunu belirtmektedir. Bunlar uyum sağlama, yenilik getirme, kuralcılık, vazgeçme ve başkaldırmadır. Doğru cevap D'dir.

İşlevselciliğin önemli isimlerinden biri olarak kabul edilen Kai T. Erikson, özellikle sapma ve sapkın davranışlarla ilgilenmiştir. ABD’ye 17. yüzyıl’da yerleşmiş olan bir Püriten topluluğunda farklı zamanlarda yaşanan üç suç dalgasını yapısal işlevselci bakış açısıyla inceleyen Erikson, bu çalışmasında suç oranının zaman içinde sistemi bütünleştirerek nasıl olumlu bir işlev gördüğünü göstermeye çalışmıştır (Cuff vd., 1989 59). Erikson’a göre toplumlar sistemler olduğuna göre kendilerini sınırlayan ve onları diğer sistemlerden ve çevreden ayıran sınırları da olmalıdır. Bunlar ahlaki sınırlardır ve toplumun kendi içinde kabul edilen ve beklenen davranış biçimlerinin korunmasını sağlayan mekanizmalardır. Toplumun üyeleri bu davranış sınırlarını aştıklarında kanunlar, polis gücü ve zihin-ruh sağlığı kurumları gibi toplumsal kontrol mekanizmaları devreye girer (Cuff vd., 1989 59). Erikson belirli bir toplumda insan davranışının ahlaki sınırlarının neler olduğunu saptamanın yolunun sapkın davranışların ve grubun sapkın davranışlara olan tepkisinin incelenmesi olduğunu düşünmektedir. Erikson’a göre her toplumun sapkın davranışa ve sapkın davranışlarda bulunanlara ihtiyacı vardır, çünkü sapkın davranışlar, sapkın olmayan davranışların sınırlarının ne olduğununun ortaya konabilmesini sağlar, toplum üyelerine uygun kabul edilen davranışların neler olduğunu hatırlatır ve böylelikle toplumsal konsensüsü korumaya yardımcı olurlar. Bu nedenle bütün toplumlar, belirli ve sabit bir düzeyde sapkın davranışa/suça sahip olmaya çalışırlar, çünkü ancak bu şekilde davranışlara ilişkin ahlaki sınırlarını koruyabilir ve sonraki nesillere aktarabilirler (Cuff vd., 1989: 60). Dorğu cevap B'dir.

Yeni işlevselcilik, yapısal işlevselciliğin eleştirilen yönlerini eleştirel ve davranışsal yönleri daha güçlü olan diğer bazı teorilerle birleştirmeye çalışan, farklı bakış açılarının kavramsal açıdan güçlü yönlerini kullanarak denge ve değişme, bağlılık ve çatışma, yapı ve aracı (özne) gibi ayrılıkları daha
dengeli bir şekilde ele almayı sağlayabilecek melez bir bakış açısı geliştirmeyi amaçlayan bir yaklaşımdır (Ritzer ve Smart, 2001:147-8). Doğru cevap D'dir.

İşlevselciliğe önemli katkıda bulunanlardan biri de Parsons’ın öğrencisi olan ve yeni işlevselciliğin kurucuları arasında sayılan (Ritzer ve Smart, 2001:147-8) Niklas Luhmann’dır. Luhmann, Parsons’ın son dönem çalışmalarını temel almış, yapısal işlevselcilikle genel sistem teorisinin bazı ögelerini ve bilişsel biyoloji, sibernetik ve fenomenoloji alanlarına ait olan bazı kavramları birleştirerek (Paul, 2001) yeni bir yaklaşım geliştirmeye çalışmış ve yeni işlevselciliğin gelişimine katkıda bulunmuştur. Doğru cevap A'dır.

Önemsiz görünen konulara odaklanmakla eleştirilen sosyoloji yaklaşımı etnometodolojidir. diğer tüm eleştiriler işlevselciliğe yöneliktir. Doğru cevap B'dir.