MODERN SOSYOLOJİ TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

Frankfurt Okulunun kültür kuramı, onların aydınlanmanın diyalektiğine ilişkin çözümlemeleriyle oldukça ilişkilidir. Adorno ile Horkheimer’in birlikte yazdıkları Aydınlanmanın Diyalektiği (1944) kitabının yalnızca ismi bile, kuramcıların aydınlanmanın belirsizliklerini keskin bir şekilde kavramış olduklarını gösterir.

Eleştirel kuramcıların çalışmalarında rasyonelleşme olgusunu modern toplumdaki en önemli gelişme olarak vurgulamaları, Marksist teorinin yanı sıra Weberyan teoriden de etkilendiklerinin bir göstergesi olarak değerlendirilir. Özellikle modern toplumda rasyonalite tarafından üretilen baskının ekonomik sömürünün yerini alarak en önemli sorun haline geldiği yönündeki görüşleri üzerinde Weber’in etkisinin açıkça görüldüğü savunulur.

Adorno ve Horkheimer’a göre reklam, kültür endüstrisinin “yaşam iksiridir,” sistem her türlü ürünü reklama zorunlu kıldığı için, reklam kültür endüstrisinin ana dilidir, üslubudur.

Habermas’a göre Weber’de de Frankfurt Okulunda da rasyonalite kavramı çok dardır. Habermas ise rasyonalleşme konusunda daha iyimser bir görüşe sahiptir. Ona göre, rasyonelleşme sadece daha etkili, hesaplı düzenleme biçimlerinin geliştirilmesi olarak görülemez.

Bu okulun önde gelen üç ismi Theodor W. Adorno, Max Horkheimer ve Herbert Marcuse’dür. Frankfurt Okulu, literatürde yaygın olarak Eleştirel kuram ya da Eleştirel teori olarak da adlandırılır.

Frankfurt Okulu, Batı Marksizm’i olarak bilinen ve (klasik) Marksizm’e eleştirel bir şekilde farklı bir yorum getirmeye çalışan akımlarından birisini oluşturur. Marksizm’in Ortodoks yorumuna önemli bir meydan okuma gerçekleştirirken, Marksizmin içinde doğup geliştiği modernizmle bağlantılarını da ayrıca sorgulamışlardır. Böylelikle Frankfurt Okulu kuramcıları hem toplumsal gelişme için alternatif bir yol imkânı oluşturmaya çalışmış hem de Ortodoks Marksizm’in dışarıda bıraktığı kültür, bürokrasi, otoriterlik gibi konular üzerinde durmuşlardır. Kapitalizmi eleştirdikleri gibi Sovyet Sosyalizmini de faşizmi eleştirdikleri gibi Stalinizm’i de eleştirmişlerdir. Frankfurt Okulu kuramcıları kendilerini Marksist olarak değerlendirmişlerdir. Şüphesiz kuramcılar Marksizm’i katı ve sorgulanmaz bir dizi öğreti olarak değil, aksine esnek ve eleştirel bir şekilde ele aldıkları için, örneğin işçi sınıfının kapitalist toplumla bütünleştiğini ve artık devrimci bir güç olmadığını ileri sürdüler. Onlara göre, Marx’ın döneminden beri kapitalizm öylesine değişmiştir ki, Marx’ın bazı görüşlerinin terk edilmesi ya da kökten değiştirilmesi gereklidir (Giddens, 1991, s.130). Farklı bir ifadeyle, kuramcılar Marx’ın ekonomi-politiğe yaptığı katkının önemini teslim ederken, bunun günümüz toplumlarını anlamada yetersiz kaldığını düşünmektedirler.

Okul üzerine önemli çalışmalardan biri olarak kabul edilen “Frankfurt Okulu” (1989) adlı kitabı kaleme almış olan Bottomore, okul tarihinin dört ayrı dönem halinde ele alınabileceğini ifade eder.

Horkheimer’ın Enstitünün başına geçmesiyle Okulun ilgi alanı büyük ölçüde felsefeye kaymıştı. Horkheimer’in felsefesi ise modern pozitivizmin ve ampirizmin eleştirine dayanmaktaydı. Onun pozitivizm eleştirisi şu üç noktada yoğunlaşır: 1. Pozitivizm, insan varlığına mekanik bir belirlenimcilik/determinizm şeması içerisinde yaklaşır. 2. Pozitivizm, dünyayı yalnızca deneyde dolaysız olarak verilen biçimiyle algılar. Öz ve görünüş arasında bir ayrım yapmaz. 3. Olgu ve değer arasında mutlak bir ayrım koyarak bilgiyi insan isteminden ayırır.

Adorno, diyalektikteki, tez-antitez-sentez ilişkisini, sentez aşamasının bir uzlaşmayı tanımladığı gerekçesiyle reddederek, bunun yerine “Negatif Diyalektik” görüşünü geliştirir. Önemli olan tez-antitez aşamasının temsil ettiği çelişkidir ve Adorno’ya göre bu çelişkiden kurtulmak boşunadır. Bu nedenle Adorno, kendi tavrını, eleştirdiğinin yerine yenisini koyma çabası taşımayan saf bir eleştiri süreci olarak değerlendirir

Marcuse’ün önemli eseri Tek Boyutlu İnsan'dır.

Adorno ve Horkheimer’a göre reklam, kültür endüstrisinin “yaşam iksiridir,

Adorno, Horkheimer ve Marcuse gibi kuramcılarda söz konusu olan oldukça karamsar ve katı bir eleştirel pozisyonun Benjamin tarafından paylaşılmadığı bilinmektedir. Mekanik Yeniden Üretim Çağında Sanat Eseri (1936) adlı önemli makalesinde Benjamin, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popüler sanatın potansiyeli konusunda iyimser bir bakış açısına sahiptir. Her ne kadar, kitlesel yeniden üretim sürecinde sanat eserinin “hale”sini yitirmekte ve kültürün estetik unsurunun altının oyulmakta olduğunu teslim etse de böylesi bir dönemin -demokratik bir kültürün gelişimi için önemli bir potansiyel içerdiğini belirterek- özgürleştirici bir boyutu olabileceğini savunmuştur. Benjamin’e göre önemli olan sanatın/kültürün toplumcu yönde siyasallaştırılmasıdır.

Habermas’a göre Marx çalışmalarında emeğe merkezî bir önem atfetmiş, etkileşimi/iletişimi ise göz ardı ederek onu emeğe indirgemiştir. Bu ise Habermas’a göre Marx’ın çalışmalarındaki en önemli sorunu oluşturmaktadır. Nitekim Habermas’a göre sosyokültürel hayatın temelini oluşturan amaçsal akılcı eylem (iş/emek) değil iletişimsel eylemdir. Bu nedenle Marx’ın çalışmalarından önemli ölçüde etkilenmekle birlikte Habermas çalışmalarında iş/emek üzerinde değil iletişim üzerinde yoğunlaşır

Habermas araçsal ve iletişimsel rasyonalite ayrımını iki farklı toplumsal gerçeklik alanında, sistem ve yaşantı dünyası düzeyinde temellendirir.

Eleştirel kuramcıların çalışmalarında rasyonelleşme olgusunu modern toplumdaki en önemli gelişme olarak vurgulamaları, Marksist teorinin yanı sıra Weberyan teoriden de etkilendiklerinin bir göstergesi olarak değerlendirilir.

Düşünce tarihinde “Okul” terimi birbiriyle ilişkili iki ayrı anlam içerir. Bunlardan ilki, içinde eğitim ve öğretimin gerçekleştiği kuruma karşılık gelir. İkincisi ise belirli bir iç bütünlüğü olan bir akımı veya geleneği belirtir. “Frankfurt Okulu” dendiğinde aslında bu iki anlamın birlikteliğinden söz edilebilir. Çünkü Frankfurt Okulu hem çağın en önemli düşünce akımlarından biri hem de -eğitim ve öğretim ağırlıklı olmasa da- araştırma ağırlıklı bir kurumsal yapıya sahip olmuştur (Dellaloğlu, 2003, s.15). Ancak Frankfurt Okulu üyelerinin çalışmaları her zaman birbirine bağlı ya da tamamlayıcı değildir. Bu okuldan meşru bir şekilde söz edilebilmesi yalnızca Adorno, Horkheimer, Marcuse ve Fromm’un çalışmalarına referansla mümkündür. Kaldı ki, bu isimler arasında da oldukça temel görüş farklılıkları vardır (Held, 1991, s.247). Enstitünün kurucusu olarak kabul edilen kişi o zaman bir doktora öğrencisi olan Felix Weil’dir

Enstitünün kurucusu olarak kabul edilen kişi o zaman bir doktora öğrencisi olan Felix Weil’dir. Weil ve diğer arkadaşları arasında bir profesör bulunmaması nedeniyle Carl Grünberg (1861-1940) Frankfurt’a davet edilmiş ve Enstitünün kurucu müdürü olmuştur. Friedrich Pollock, Leo Löventhal, Thedor W. Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Franz Neumann, Eric Fromm ve Jurgen Habermas Enstitünün önemli üyeleri arasındadır. Ancak daha dar anlamıyla Frankfurt Okulu denildiğinde, “Frankfurt Okulu kuramcılarına göre” şeklinde genelleme yapıldığında büyük ölçüde Adorno, Horkheimer ve Marcuse akla gelmelidir.

Okul üzerine önemli çalışmalardan biri olarak kabul edilen “Frankfurt Okulu” (1989) adlı kitabı kaleme almış olan Bottomore

Mekanik Yeniden Üretim Çağında Sanat Eseri (1936) adlı önemli makalesinde Benjamin, mevcut teknolojik yeniliklerin ve popüler sanatın potansiyeli konusunda iyimser bir bakış açısına sahiptir.

Yine de Frankfurt Okulunun bir bütün oluşturmadığını belirtmek gerekir. Bu ad altında bir biçimde toplanabilecek düşünce geleneği iki kola ayrılmıştır. Birincisi, 1923’de Frankfurt’ta kurulan, 1933’te sürgün edilen, bundan kısa bir süre sonra Amerika’ya yerleşen ve 1950’li yılların başlarında Frankfurt’ta yeniden kurulan “Toplumsal Araştırmalar Enstitüsü” etrafında toplanan Horkheimer, Adorno, Marcuse, Löwenthal, Benjamin, Neumann ve Fromm gibi isimleri içerir. İkinci kolu ise Jurgen Habermas’ın felsefe ve sosyoloji alanlarındaki, eleştirel kuram kavramını yeniden şekillendiren yakın dönem çalışmaları oluşturur (Held, 1991, s.247).