MODERN ORTADOĞU TARİHİ

14. yüzyılda ünlü Arap seyyahı İbn-i Batuta ve 17. yüzyılda da Osmanlı seyyahı Evliya Çelebi, Musul ve Kerkük civarlarındaki petrolün “gökyüzüne çıkan ateş” şeklindeki varlığını ve ilkel usullerle kullanıldığını haber vermişlerdir.

1888 yılında Hazine-i Hassa Nazırı Agop Paşa’nın Musul-Kerkük bölgesinde yap­tırdığı geniş çaplı araştırmanın sonunda, buralardaki maden ve petrol yatakları hakkında ayrıntılı bir rapor hazırlanmıştır.

Bağdat Demiryolunun inşasını gerçekleştirmek üzere kurulan Anadolu Demiryolu Şirketi’ne 1888 yılında ilk im­tiyaz verilmek suretiyle, Almanlar’a madencilik alanında bazı ayrıcalıklar da veril­mişti. Bu imtiyaz ile Almanlar, Musul ve Bağdat havalisinde petrol ve diğer madenle­ri arayabilecekti. Irak petrollerinin uluslararası nazik bir mesele haline gelmesinin ilk adımı da buydu.

16 Mayıs 1916’da, İngiltere ile Fransa arasında Sykes-Picot Antlaşma­sı imzalandı. Bu antlaşmaya göre petrol bölgelerinin bulunduğu Arap vilayetleri, İngiltere ve Fransa arasında gizlice taksim edildi.

Türkiye Cumhuriyeti ile İngiltere arasında başlayan siyasi ve diplomatik mücadele sonucunda, Musul Vilayeti ve zengin petrolleri, 5 Haziran 1926 tarihli Ankara Antlaşması ile, Irak Krallığı’na ve dolayısıyla mandater devlet olarak İngiltere’ye bırakılmış oldu. Bu antlaşmaya göre, Musul petrollerinden elde edilecek gelirin % 10’u, 25 yıllık sü­reyle Türkiye’ye verilecekti.

Günümüzde dünya toplam petrol üretiminin yaklaşık % 33’ü (üçte biri) Ortadoğu ülkeleri tarafından sağlanmaktadır. Petrol rezervleri 1980’lerden bu yana yaklaşık % 60 oranında artmasına rağmen, Ortadoğu’nun ispatlanmış petrol rezervlerine (% 48) kıyasla, dünya yıllık petrol üretimin­deki payı (% 33) daha azdır.

Dünya rezervlerinin yaklaşık yarısına; üretiminin ise üçte birine sahip olan Ortadoğu ülkeleri, üretilen petrolün ise sadece % 7’sini tü­ketmektedirler. Bu durum, Ortadoğu petrolünün, temelde zengin ve sanayileşmiş ülkelerin enerji ihtiyacını karşıladığını göstermektedir.

Ortadoğu’da modern sondaj tekniğiyle petrol ilk kez, 1908 yılında, İngiliz nü­fuzu altındaki İran’da, İngiliz sermayedar D’Arcy tarafından çıkarıldı.

Petrol fiyatlarının fırladığı 1980’de Kuveyt’in  petrol geliri 21,7 milyar dolara çıktı. Ülke nüfusunun % 50’den fazlası, petrol endüstrisi ve hizmet sektörü için gelen yabancı işçilerden oluşuyordu. Ülke nüfusunun oldukça az olduğu düşünüldüğünde, OPEC üyesi Kuveyt’in petrolden sağladığı gelirin nasıl dev bir mali gücü de beraberinde getirdiği daha iyi anlaşılır.

28 Ağustos 1928’de av partisi adı altında İskoçya’daki bir şatoda toplanan büyük petrol şirketleri, “dünyanın petrol kaynakları dürüstçe paylaşılmalıdır” sonucuna varmışlardı. Alınan kararlar, Ortadoğu petrolleri üzerinde uygulamaya konuldu. Bu gizli toplantı, aslında yeni ABD ve Avrupa emperyalizminin de bir uzantısıydı.

Modern çağlardaki petrol, yeraltından insan ve teknoloji marifetiyle çıkarılan bir metadır. 18. yüzyıldan itibaren Rusya ve Alsace’ta petrol damıtıldığı halde, bilinen anlamda yer altından ilk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tarafından Pensilvanya Titusville’de yapıldı. Doğru cevap A'dır.

1912’ye kadar Mezopotamya topraklarında petrol imtiyazı peşinde koşan, Alman Deutsche Bank (Anadolu-Bağdat Demiryolu Şirketi), İngiliz D’Arcy Grubu, Royal Dutch-Anglo Saxon Oil Company (Shell) ve Amerikan Chester grubu olmak üzere dört grup vardı. Bu nedenle 1909-1914 dönemi; yukarıda belirtilen gruplar arasında, petrol bölgelerinin imtiyazlarını ele geçirmek için yoğun mücadele ve rekabetin olduğu ve aynı zamanda Osmanlı yetkilileriyle sıkı müzakerelerin yapıldığı bir süreci ifade etmektedir. Buna göre doğru cevap E'dir.

İngilizler’in 1910’da kendi sermayeleriyle ve petrol için sermaye aktarımı amacıyla kurdukları Türk Milli Bankası, 1912’de Deutsche Bank ve Royal-Dutch Shell şirketleri ile işbirliğine girerek Türk Petrol Kumpanyası’nı (Turkish Petroleum Company) kurmuşlardı. Doğru cevap B'dir.

1928 yılında Ortadoğu petrolünün paylaşımı konusunda gizli bir anlaşma yapan bu şirketler, “Yedi Kızkardeş” olarak anılmıştır: Standard Oil of New Jersey (Exxon), Royal Dutch Shell (Shell), British Petroleum (BP), Gulf Oil (Gulf), Texas Oil (Texaco), Standard Oil of California (Chevron) ve Mobil Oil (Mobil). Bunlara daha sonra Fransız şirketi Française des Petroles (CFP) de eklenmiştir. Buna göre doğru cevap E'dir.

Ortadoğu’nun petrol üreticisi ülkelerinin, gelişmiş ülkelerin ve dünya endüstrisinin kontrolü altında kalmaları petrol konusunda önemli bir teşkilatın ortaya çıkmasını da sağladı. 1959 yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin gelirleri azaldı. Sonuçta, bir tedbir olarak Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular. Buna göre doğru cevap E'dir.

Irak’ın 80-90 km. boyuncauzanan en büyük petrol havzası, Kerkük’ün hemen yanı başında Baba Gurgurbölgesinde bulunur. Yanan alevlerin çıkardığı gürültü (gurgur)’den dolayı bu isimle anılmıştır. Irak’ın güneyindeki Rumeyle bölgesi, dünyanın da en büyük petrol sahalarından biridir. Bu saha, Irak-Kuveyt sınırı boyunca uzandığından, iki ülke arasındaki sınır anlaşmazlığının (1990’da Kuveyt’in Irak tarafından işgalinin) temel sebeplerinden biri olmuştur. Buna göre doğru cevap A'dır.

Petrol zengini Kuveyt’in işgaline, ABD ve Avrupa’nın göz yumması mümkün değildi. Saddam Hüseyin, bu işgalle birlikte, dünya ispatlanmış petrol rezervlerinin yaklaşık % 15’ini kontrol edecek ve böylece bölge ve dünya politikalarında kilit bir rol üstlenebilecekti. Bu durum, ABD ve Avrupa ekonomilerinin işleyişi açısından da sakıncalı olabilirdi. Sonuçta, 1991 yılı başındaki I. Körfez Savaşı’yla, Irak ordusu Kuveyt’ten sökülüp atılınca yükselen petrol fiyatları geriledi. Buna göre doğru cevap A'dır.

OPEC üyesi olan Mısır’da petrol, İngiliz işgali döneminde, 1913’te, Süveyş Körfezi’nin her iki yakasında çıkarılmaya başlandı. Buna göre doğru cevap D'dır.

Suudi Arabistan Krallığı, OPEC’in kurucu üyelerinden biridir. Suudi petrolünün işletilmesinde, ABDli şirketler başrolde olmuştur. 1930’da Bahreyn’de petrol imtiyazı elde eden ABD, Standard Oil Company of California (sonradan ismi ArabianAmerican Oil Company/ARAMCO’ya çevrildi) sayesinde, Suudi Arabistan’daki petrol imtiyazını da 1933 yılında elde etmişti. Ülke petrolü, ARAMCO tarafından 1935’te el-Ahsa bölgesinde çıkarılmaya başlandı. Petrollerin işletilmesi, 1936’da tamamen ARAMCO’ya devredildi. Buna göre doğru cevap A'dır.

1907 yılında yapılan anlaşmayla İran’ın kuzeyi Rus nüfuzuna, güneyi ise İngiliz nüfuzuna girmişti. İngiliz sermayedar D’Arcy, 1901’de elde ettiği petrol imtiyazı sayesinde, 26 Mayıs 1908’de İran’ın İngiliz nüfuz alanında bulunan Mescid-i Süleyman bölgesinde ilk petrol keşfini yaptı. Buna göre doğru cevap A'dır.