MODERN ORTADOĞU TARİHİ - Deneme Sınavı - 9

Kaçar hükümdarları devleti modernleştirmeye çalışırken Osmanlılardaki
Tanzimat’ı örnek almışlar; hatta “Tanzimat-ı Hasene” tabirini de kullanılmışlardır

Reuter İmtiyazı: Feth Ali Şah zamanında verilen ilk imtiyazlar, Nasıreddin Şah
döneminde artarak devam etti. 1872’de, İngiliz Baron Julius de Reuter, yirmi dört
yıllığına büyük bir imtiyaz elde etti.

1816’da, Kaçar Veliahdı ve Azerbaycan Valisi Abbas Mirza tarafından Tebriz’de ilk matbaa kurularak burada askerlik sanatıyla ilgili tercüme eserler basıldı.

ilk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tara­fından Pensilvanya Titusville’de yapıldı.

1854 yılında gazyağı lambasının icat edil­mesi, petrol talebini büyük ölçüde arttırmıştı.

Petrol ile ilgili bundan sonraki önemli safhalar şöyledir: 1860-1885 gazyağı dönemi: bu dönemde petrol, sadece gazyağı olarak ve aydınlatmada kullanıldı. 1885-1900 dönemi: petrol yağları, sanayide ve evlerde yağlama yağı olarak kul­lanıldı. 1900-1914 benzin dönemi: bu dönemde otomobil üretimi ve kullanımı yaygınlaştığından yeni petrol yatakları bulunarak işletilmeye başlandı. 1914-1930 Dönemi: sürekli damıtmanın, ısıl krakingin ortaya çıktığı ve fuel-oillerin kulla­nılmaya başlandığı dönemdir. 1930 sonrası dönem: petrol ürünlerinin kalitesini yükselten çeşitli yöntemlerin yerleştiği ve modern arıtma ve petrokimya teknik­lerinin geliştiği dönemdir.

Kerkük yakınlarındaki Baba Gurgur’da bu­lunan petrol sahasını şehrin ileri gelen Türkmen ailelerinden Neftçizadeler’e ver­mişti. Bu ferman, muhtemelen tarihte verilen ilk petrol işletme imtiyazıdır.

1912’ye kadar Mezopotamya topraklarında petrol imtiyazı peşinde koşan, Al­man Deutsche Bank (Anadolu-Bağdat Demiryolu Şirketi), İngiliz D’Arcy Grubu, Royal Dutch-Anglo Saxon Oil Company (Shell) ve Amerikan Chester grubu olmak üzere dört grup vardı.

16 Mayıs 1916’da, İngiltere ile Fransa arasında Sykes-Picot Antlaşma­sı imzalandı. Bu antlaşmaya göre petrol bölgelerinin bulunduğu Arap vilayetleri, İngiltere ve Fransa arasında gizlice taksim edildi. Petrol bölgelerinin paylaşılma­sı, ABD’yi de büyük bir endişeye sevk etmişti.

Irak Petrol Şirketi (IPC), İngilizler tarafından daha 1912 yılında Türk Petrol Şirketi adıyla kurulmuş­tu.

Amerikan sermayeli Arap-Amerikan Petrol Şirketi (ARAM­CO) ise, Suudi Arabistan’ın zengin petrollerini işleterek, zamanla dünyanın en büyük petrol şirketlerinden biri haline geldi.

5 Haziran 1926 tarihli Ankara Antlaşması ile, Irak Krallığı’na ve dolayısıyla mandater devlet olarak İngiltere’ye bırakılmış oldu. Bu antlaşmaya göre, Musul petrollerinden elde edilecek gelirin % 10’u, 25 yıllık sü­reyle Türkiye’ye verilecekti.

Türk Milli Bankası, 1912’de Deutsche Bank ve Royal-Dutch Shell şirketleri ile işbirliği­ne girerek Türk Petrol Kumpanyası’nı (Turkish Petroleum Company) kurmuşlardı.

1888 yılında Hazine-i Hassa Nazırı Agop Paşa’nın Musul-Kerkük bölgesinde yap­tırdığı geniş çaplı araştırmanın sonunda, buralardaki maden ve petrol yatakları hakkında ayrıntılı bir rapor hazırlanmıştır.

1928 yılında Ortadoğu petrolünün paylaşımı konusunda gizli bir anlaşma yapan bu şirketler, “Yedi Kızkardeş” olarak anılmıştır: Stan­dard Oil of New Jersey (Exxon), Royal Dutch Shell (Shell), British Petroleum (BP), Gulf Oil (Gulf), Texas Oil (Texaco), Standard Oil of California (Chevron) ve Mo­bil Oil (Mobil). Bunlara daha sonra Fransız şirketi Française des Petroles (CFP) de eklenmiştir.

1950 ve 1960’lı yıllarda otuz kadar küçük boyutlu ve bağımsız olarak adlandı­rılan şirketlerin bu endüstriye girmesiyle, yukarıdaki şirketlerin hakimiyeti nis­peten azaldı.

ABD, 1930’larda Bahreyn’de ve bütün Suudi Arabistan’da petrol çıkarma ve işletme imtiyazları elde etti.

1959 yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyat­larını düşürünce, petrol üreten ülkelerin gelirleri azaldı.

Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular.

1968 yılında Petrol İhraç Eden Arap Ülkeler Teşkilatı OAPEC (Organisation of Arab Petroleum Exporting Countries)’in kurulmasına da önayak oldu.

OPEC’in kurucu üyelerinden olan İran, dünyanın en büyük petrol üreten ve ihraç eden ülkelerinden birisidir.

Şattularap suyolu üzerindeki anlaşmazlıktan kaynaklanan ve sekiz yıl süren
İran-Irak Savaşı (1980-1988), iki ülkedeki petrol altyapısını büyük oranda yok
ettiği gibi, İran ve Irak’ın petrol gelirini de büyük oranda azalttı. Savaş sürerken,
1984 yılında, iki ülke arasında bu kez de “tanker savaşı” başladı.

Ortadoğu’nun petrol üreticisi ülkelerinin, gelişmiş ülkelerin ve dünya endüstrisinin kontrolü altında kalmaları petrol konusunda önemli bir teşkilatın ortaya çıkmasını da sağladı. 1959 yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin gelirleri azaldı. Sonuçta, bir tedbir olarak Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular.

1928 yılında Ortadoğu petrolünün paylaşımı konusunda gizli bir anlaşma yapan bu şirketler, “Yedi Kızkardeş” olarak anılmıştır: Standard Oil of New Jersey (Exxon), Royal Dutch Shell (Shell), British Petroleum (BP), Gulf Oil (Gulf), Texas Oil (Texaco), Standard Oil of California (Chevron) ve Mobil Oil (Mobil). Bunlara daha sonra Fransız şirketi Française des Petroles (CFP) de eklenmiştir.

1991 yılı başındaki I. Körfez Savaşı’yla, Irak ordusu Kuveyt’ten sökülüp atılınca yükselen petrol fiyatları geriledi. Savaş sonrasında, BM tarafından Irak’ın petrol ihracatı durduruldu. Buna savaşın getirdiği yıkım da eklenince Irak’ın petrol geliri yok oldu ve ekonomisi çöktü. Bu sürecin devamında, ABD ve İngiltere liderliğindeki koalisyon güçleri, 2003 yılında Irak’ı işgal ederek Saddam Hüseyin’i baştan indirdi.

Petrol zengini Kuveyt’in işgaline, ABD ve Avrupa’nın göz yumması mümkün
değildi. Saddam Hüseyin, bu işgalle birlikte, dünya ispatlanmış petrol rezervlerinin yaklaşık % 15’ini kontrol edecek ve böylece bölge ve dünya politikalarında kilit bir rol üstlenebilecekti. Bu durum, ABD ve Avrupa ekonomilerinin işleyişi açısından da sakıncalı olabilirdi. Sonuçta, 1991 yılı başındaki I. Körfez Savaşı’yla, Irak ordusu Kuveyt’ten sökülüp atılınca yükselen petrol fiyatları geriledi. Savaş sonrasında, BM tarafından Irak’ın petrol ihracatı durduruldu. Buna savaşın getirdiği yıkım da eklenince Irak’ın petrol geliri yok oldu ve ekonomisi çöktü. Bu sürecin devamında, ABD ve İngiltere liderliğindeki koalisyon güçleri, 2003 yılında Irak’ı işgal ederek Saddam Hüseyin’i baştan indirdi.

Milyonlarca yılda oluşan petrol, çok koyu renkli, kendine has keskin kokusu
olan doğal mineral yağ özelliğine sahiptir.

Modern çağlardaki petrol, yeraltından insan ve teknoloji marifetiyle çıkarılan
bir metadır.

İlk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tarafından Pensilvanya Titusville’de yapıldı. 

1854 yılında gazyağı lambasının icat edilmesi, petrol talebini büyük ölçüde arttırmıştır.

2011 yılı istatistiklerine göre, dünyadaki ham petrol rezervlerinin yaklaşık yarısının Ortadoğu coğrafyasında, geri kalanının da ABD, Güney Amerika ve Kuzey Denizi’nde bulunduğu ifade edilmektedir.

18. yüzyıldan itibaren Rusya ve Alsace’ta petrol damıtıldığı halde, bilinen anlamda yer altından ilk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tarafından Pensilvanya Titusville’de yapıldı.

OPEC üyesi olan Cezayir’de petrol ilk kez 1956 yılında çıkarıldı.

1959 yılına gelindiğinde, büyük petrol şirketleri petrol fiyatlarını düşürünce, petrol üreten ülkelerin gelirleri azaldı. Sonuçta, bir tedbir olarak Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular. Cidde merkezli teşkilat daha sonra genişleyerek on üç ülkeyi daha bünyesine kattı. Batılı ülkeler bu teşkilatın etkili olabileceğini düşünmüyordu. Buna rağmen ABD ve Avrupa devletleri, teşkilata katılan ülkeleri engellemeye çalıştı. Sonuçta üretici ülkelerin girişimi etkili oldu ve 1960’lı yıllarda petrol karteli, dünya petrol fiyatlarını artık etkileyemedi. Dahası Ortadoğu ülkeleri, ekonomik açıdan bağımsız olarak petrol konusunda kendi geleceklerini tayin etmeye çalıştılar. Arap ülkelerinin petrol endüstrisinde hakim konuma gelmesi ile de 1968 yılında Petrol İhraç Eden Arap Ülkeler Teşkilatı OAPEC (Organisation of Arab Petroleum Exporting Countries)’in kurulmasına da önayak oldu.