MODERN ORTADOĞU TARİHİ - Deneme Sınavı - 5

Kuzey Afrika coğrafyası, sahip olduğu yer altı zenginliklerine ilave olarak Avrupa ile Afrika kıtaları arasında adeta tampon bir bölge ve stratejik geçiş hattıdır. Bu konumu itibarıyla hem Avrupa etkisi ve hem de Afrika beklentilerinin buluştuğu bir kuşaktır. Bu konumu kuzey Afrika coğrafyasının kuzey-güney hattında gerek insan hareketliliği ve gerekse ticari ilişkilerde hayati bir rol oynamasını sağlamaktadır.

Bilinen anlamda yer altından ilk petrol sondajı, 27 Ağustos 1859’da Albay Drake tarafından Pensilvanya Titusville’de yapıldı.

19. yüzyılın sonlarına doğru endüstride genişçe kullanılmaya başlanmasıyla Dünya ekonomi ve siyaseti için büyük önem kazanmaya başlayan petrolün Arap topraklarında çok miktarda bulunduğunun anlaşılması, sömürgeci batılı devletlerin dikkatlerini biraz daha fazla Orta Doğu (o tarihlerde Yakındoğu) petrolleri üzerine çekmelerine sebep olmuştur.

Günümüzde petrol ve Ortadoğu kelimeleri çoğu zaman birbirinin yerine kullanılmaktadır. Eğer Ortadoğu, bu kadar petrole sahip olmasaydı, global jeopolitik gelişmelerde kilit bir nokta haline gelemezdi. 600 yıllık Osmanlı İmparatorluğu’nun tasfiyesiyle sonuçlanan I. Dünya Savaşı’ndan sonra başta İngiltere, Fransa ve ABD olmak üzere sömürgeci devletlerin kendi menfaatleri doğrultusunda çizdiği sınırlar sayesinde, petrol coğrafyasının ayrıntılarını da içine alan “yeni Ortadoğu” oluşturulmuştur. Bu noktada, birçok Ortadoğu ülkesinin, petrol paylaşımının bir sonucu olarak ortaya çıktığını, yani varoluş nedeninin petrol olduğunu söylemek mümkündür.

Dünya petrol rezervlerinin % 16’sına sahip olan Suudi Arabistan, bu bakımdan Ortadoğu’da ilk sırada yer almaktadır.

Suudi Arabistan, Irak, İran, Kuveyt ve Venezuela gibi kilit üretici ülkeler, 1960’ta Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı OPEC’i kurdular.

Bu gidişten etkilenen Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) ve Japonya’nın, 1973 sonunda Filistin haklarını tanıyan ve İsrail’in 1967 savaşında işgal ettiği yerleri boşaltmasını isteyen bildiriler yayınlamaları petrolün ekonomik silah olmanın yanında siyasal bir silah haline de geldiğini gösteriyordu.

2005’te fiyatlar, Irak’taki savaş ve ABD’deki Katrina kasırgası nedeniyle en yüksek seviyeye çıktı. Bu durum, Ortadoğu’nun petrol üreten ülkelerini doğrudan etkiledi ve kazançlarını kat kat arttırdı. Ancak petrolden elde edilen büyük gelir, ülkelerinin gelişmesi doğrultusunda kullanıldığı gibi, bazen de halka fayda sağlamayan müsrif projeler için kullanıldı. Özellikle Körfez ülkelerindeki petrol geliri, devleti yöneten ailelerin elinde önemli bir güç oldu. Bu zenginlik, modernleşme ve halkın refahı için yeterince kullanılmadığı gibi, aynı zamanda muhaliflerin susturulmasında ve sorunların üzerinin örtülmesinde, dolayısıyla antidemokratik siyasal sistemlerin sürmesinde de etkili oldu.

Ortadoğu petrol sevkiyatının bir diğer tıkanma noktası, Arabistan yarımadasının güneyinde Yemen ile Cibuti arasında olan ve Kızıldeniz-Basra Körfezi bağlantısını sağlayan Bâbülmendeb Boğazı’dır. Günlük 3-3,5 milyon varil petrol, boğazdan geçerek Akdeniz ve Avrupa’ya ulaşmaktadır. Buradan geçişi engelleyecek herhangi bir istikrarsızlık, petrol ulaşımını da doğrudan etkilemektedir. Nitekim, son yıllarda Somalili deniz korsanları, tankerler de dahil bölgedeki gemi trafiğini büyük ölçüde etkilediğinden, güvenliği sağlamak üzere NATO’ya dahil savaş gemileri bölgede devriye görevi yapmaktadır.

2003 Irak savaşında ABD askerlerinin öncelikli görevi, petrol kuyularının korunmasıydı. ABD orduları Bağdat’a girdiği zaman, yalnızca Petrol Bakanlığı’nın yağmalanmasına izin verilmemiş; deniz piyadeleri bina çevresinde etten duvar örmüşlerdi.

Dünya petrol rezervlerinin % 2,9’u (2011) bu ülkede bulunmaktadır. Petrol-doğalgaz üretimi ve endüstrisi, ülkenin doğusundaki Sirte Körfezi’nin iç kısmında, dünyanın büyük üretim sahalarından biri olan Serir ve Zelten bölgelerinde gelişti. Trablus ve Tobruk’u iç bölgeye bağlayan çok sayıda petrol ve doğalgaz boru hatları vardır. BM ve ABD tarafından, Uluslar arası teröre destek verdiği gerekçesiyle Libya’ya karşı 1992’de yaptırımlar başlatıldığında petrol sektörü de bundan etkilendi. Ancak, ülkenin son kırk yılına damgasını vuran Muammer Kaddafi’nin pragmatist politikaları sayesinde, bu yaptırımlar önce askıya alındı, 2004’te de tamamen kaldırıldı.

Literatürde Fars/İran Körfezi (Persian Gulf), Basra Körfezi ya da Arap Körfezi diye geçmektedir. Arap Yarımadası ile İran’ın güneybatısında yer alan ve Arap Denizi ile Hürmüz boğazını bağlayan 600 mil/965 km. uzunluğundaki suyoludur.

Vasco de Gama’nın 1468’de Ümit Burnu’nu keşfetmesi sonrası bu bölgenin kontrolü için Portekiz ile mücadele içine girmiştir?

Kuveyt, Irak, İran, Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman'ın Basra Körfezi'ne kıyısı varken, Mısır'ın kıyısı yoktur.

1961 yılında bağımsızlığına kavuşan Kuveyt hemen Arap Birliği üyeliğine de alındı. Fakat bu bağımsızlığı Irak, toprakların aslında kendi parçası olduğu gerekçesiyle tanımadı ve Arap Birliği’ne de karşı çıktı. Kuveyt, komşusundan gelen bu açık saldırı karşısında yeni kurtulduğu İngiltere’den yardım istedi. İngilizler ve Arap Birliği de Kuveyt’in bağımsızlığını korumak için kuvvet gönderdiler.

Arap yarımadasının kuzeydoğu sahilinde, Basra Körfezi’nin güneybatısındaki Bahreyn ve Bahrülbenât körfezleri arasında kuzeye doğru uzanan yarımada üzerinde yer alan bu küçük ülkenin başşehri Devha/Doha ‘dır.

Birinci Dünya Savaşı ile birlikte bölgedeki Osmanlı varlığı tamamen sona erdi. Savaş sırasında Basra Körfezi’nde büyük etkinlik gösteren İngilizler, 3 Kasım 1916’da Katar Emiri Abdullah ile diğer Körfez şeyhleriyle yaptıklarına benzer bir himaye antlaşması imzaladılar.

İngilizlerin bölgeyi terk etmesinden sonra bağımsızlığına kavuşan Katar (3 Eylül 1971) hemen arkasından Arap Birliği’ne ve Birleşmiş Milletler’e üye oldu.

Katar'ın yerli ahalisi Necid içlerinde buraya gelerek yerleşen Arap kabileleridir. Bugün Katar’da Benî Hacir, el Menâsır, el Ka’bât, Rayhât, Naîm ve el Kebese gibi kökü merkezi Arabistan’a dayanan kabileler yaşamaktadır.

Birleşik Arap Emirliği yedi emirliğin bir araya gelmesi ile oluşmuştur. Bu emirlikler sırası ile Abu Dabi, Debi (Dubai), Şarıka, Acman, Ummu’l-Kayveyn, Re’su’l-Hayme ve Fucayre'dir.