MODERN ORTADOĞU TARİHİ - Deneme Sınavı - 11

Asıl adı Arap Mağrip Birliği (Arab Maghreb Union) olan siyasal yapı, 17 Şubat 1989 yılında kurulmuştur. Merkezi Fas’ta bulunan Birliğin üyeleri Cezayir, Moritanya, Fas, Tunus ve Libya’dır. Soğuk Savaş’ın bitmeye başladığı bir dönemde kuzey Afrika’daki jeopolitik yakınlaşmanın bir sonucu olarak kurulan örgüt, kendi üyeleri arasında ekonomik işbirliğini önceleyip üçüncü aktörlere karşı tıpkı Avrupa Birliği’nde olduğu gibi ortak politikalar belirlemeyi hedeflemektedir. 1990 yılında imzalanan anlaşma ile, üye ülkeler arasında ekonomik, sosyal ve kültürel konuları kapsayan 30 farklı alanda işbirliği yapılması kararlaştırılmıştır. 

Bu nedenle doğru yanıt B'dir.

Ondördüncü asra kadar Körfez’de en gelişmiş ticari liman Hint Okyanusu’nun ağzındaki Hürmüz idi. Doğru cevap C şıkkıdır.

Suudi Arabistan hariç bu küçük devletlerin birçoğu her ne kadar batılıların dizayni ile meydana gelmiş ise de zaman içinde kendi siyasetlerini de belirleme yoluna gitmişlerdir. Bu maksatla çoğu konuda müşterek hareket etme becerisi gösteren bu devletlerin en önemli birleştirici kurumları 1981 yılında kurulan Körfez İşbirliği Teşkilatı’dır (The Gulf Cooperation Council). Küçük devletlerin bağımsızlıklarını kazanması akabinde Suudi Arabistan’ın önerisi ile hayata geçirilen teşkilat, üyeleri arasında özellikle ekonomik entegrasyonu sağlama yolunda büyük adımlar atmıştır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Asırlardır kuveyt'in geleneksel idarecisi el Sabah ailesidir. Doğru cevap D şıkkıdır.

İran savaşı sırasında, petrol gelirlerinin bir kısmının çalındığı iddiasıyla Kuveyt’i yüzbin kişilik bir kuvvet ile işgale girişen Saddam Hüseyin (2 Ağustos 1990), Kuveyt’i Irak’ın on dokuzuncu vilâyeti olarak ilan etti. Kuveyt Emiri yöneticileriyle komşu ülkelere sığındı. ABD, BM’den aldığı 678 numaralı karar ile Çöl Kalkanı askeri harekâtını başlattı. Doğru cevap D şıkkıdır.

Katar'ın başşehri Devha/Doha ‘dır. Doğru cevap A şıkkıdır.

Şeyh Ahmed’in dönemi Katar’ın modern devlet dönemine girişini temsil eder. İlk bakanlıklar onun zamanında oluşmaya başladı. Doğru cevap C şıkkıdır.

Bahreyn, Basra Körfezi’nde Suudi Arabistan’ın Doğu sahilleri ile Katar’ın batısında yer alan iki büyük ve otuzdan fazla küçük adacıktan oluşan küçük bir ada devletidir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Birleşik Arap Emirlikleri esasında Mütareke Şeyhlikleri (Trucial States) olarak bilinen yedi ailenin oluşturduğu bir konfederasyondur. Doğru cevap D şıkkıdır.

İbadilik, İslam Tarihinde ortaya çıkan ilk muhalif hareket olan Hariciliğin ılımlı bir kolu olup, Umman ve kısmen bazı Kuzey Afrika ülkelerinde yayılmıştır. Umman’da kabileler arası yakınlaşmayı ve bir nevi sosyal bütünlüğü sağlayan inanç sistemidir. Doğru cevap E şıkkıdır.

Said b. Teymur’un saltanat yıllarına Umman tarihinin “Karanlık Çağı”, buna mukabil oğlu Sultan Kabus'un dönemine de “Rönesans” (Nahda) adı verilmiştir. Doğru cevap B şıkkıdır.

Ortaçağlarda Radikal bir mezhep olarak ortaya çıkan Karmatiler, Bahreyn adalarını merkez edinince ticaret bir süreliğine Körfez’in batısında sekteye uğramışsa da, doğu yakasında devam etmiştir. Ancak aynı süreçte Merkezi Arabistan’dan sahillere gelip yerleşen bazı güçlü Arap kabileleri de Körfez’de hanedanlıklar tesis ederek yerel idareler kurmuşlardı.

Basra Körfezi’nin  ticari önemini ve jeopolitiğini kavrayan  ikinci büyük Avrupalı deniz gücü Hollandalılar olmuştur. Onlar da aynı maksatlar ile ticaretlerini bu güzergâh üzerinden Anadolu ve Karadeniz’e taşımak niyetindeydiler. Hürmüz’de varlıklarını sürdürmeye çalışan Portekizliler bir taraftan Maskat Araplarının muhalefeti, diğer taraftan Hindistan’da Malabar’ı ellerinden alan Hollandalılar ile yüzleşmek zorunda kalınca, zaman içerisinde Körfez’den uzaklaşacak ve yerini İngilizlerin de desteğini alan Hollandalılara bırakacaktır. Onyedinci yüzyılın hemen başında bu yarışa İngilizler katılınca Körfez bu iki Avrupalı ülkenin rekabet sahası olacaktır. Fakat bu rekabet deniz ticaretinin ötesine geçemeyecek ve İran’ın sürekli tehditlerine rağmen Osmanlı, Körfez’deki varlığını sürdürmeye devam edecektir. Hollanda ve İngilizlerin ilgisi zamanlama bakımından aynı dönemlere rastlamaktadır. Her ikisi de 17. Yüzyılda Körfez’in önemini kavramışlardı. Daha çok Uzakdoğu baharat ticaretinde söz sahibi olmak için kurulan İngiliz Doğu Hindistan Şirketi ile Hollanda Doğu Hindistan Şirketi zaman içinde Körfez’i de faaliyet alanlarına alarak Portekizlilerin yerine geçtiler. Körfezi ticari ilgilerine ilk alanlar Hollandalılar olsa da 18. yüzyılın son çeyreğinde geri çekilmeye başlayınca, İngilizler rakipsiz kaldılar.

Körfez’de Avrupalılar sadece ticaret ile uğraşmayıp, yerel idarelere müdahale, şekil verme, birbirlerine karşı kullanma, karada gümrükler ve karakollar kurma hatta misyonerlik faaliyetleri yapmışlardır. Tabii olarak bu durum yerel direnişlere ve Körfez’de zaman zaman ticaretin kesilmesine neden olacak korsanlık faaliyetlerine sebep olmuştur. İngiltere, Hindistan sömürgesini elinde bulundurmanın avantajlarıyla askeri deniz gücü kullanarak bölgeye kolayca yerleşmiş, 19. yüzyıl boyunca da buradaki nüfuzlu aileler ile kurduğu ilişkiler ve elde ettiği imtiyazlar ile Körfez ülkelerinin geleceğinde büyük rol oynamıştır. Bölgede bir deniz gücü olarak büyüyen Ummu’l-Kavasim bölgesi denizcileri, 19. yüzyılın başlarında Vehhabilikten de esinlenerek geliştirdiği cihat fikri ile İngiliz gemilerine savaş açmışlardı. Kendilerine karşı korsanlık olarak niteledikleri bu faaliyetleri İngilizler Hindistan’dan sevkettikleri kuvvetler ile sert bir şekilde bastırdılar. 1809 yılında Kavasım’ın başkenti Re’su’l Hayme kuşatıldı ve donanmaları tamamen tahrip edildi. İngilizlerin bu tavrı civardaki emirlikleri de korkuttu. Aynı akıbete uğramak istemeyen Körfez emirlikleri (Ummu’l Kavain, Ajman, Abu Dabi, Dubai geç tarihte ise Bahreyn) 1820 yılından itibaren İngilizler ile anlaşma yolunu tercih etti. Böylece Körfez’de İngilizlerin “Trucial System/Mütareke Sistemi” dedikleri süreç başladı. Ancak her bir emirlikle yapılan anlaşma eşitlik ilkesinden uzaktı ve İngilizleri bölgede daha fazla etkin kılmaktaydı. Nitekim Birinci Dünya Savaşı bu sistemin İngilizlere sağladığı avantajlarla başladı ve bölge hızla İngilizlerin himayesine girdi.

Basra Körfezi’nin kuzeybatısında yer alan ülkenin resmi adı “Devletü’l-Kuveyt”tir. Arap Yarımadası’nın kuzeydoğusunda, Suudi Arabistan ile Irak arasında yüzölçümü 17.818 km2 olan küçük bir ülkedir. Ülke, Şattülarap deltasının güneyinde, büyük gemilerin girmesine elverişli derin bir körfezin çevresinde yer alır. Kuveyt Körfezi denilen ve doğu-batı doğrultusunda uzunluğu 80, kuzey-güney doğrultusunda genişliği 20 kilometreyi bulan büyük bir girintiden oluşmaktadır. Kuveyt Körfezi’nin hemen karşısında oldukça stratejik bir mevkisi olan Feyleke ve Mesken adında iki adası bulunmaktadır. Bu doğal liman yapısı ile büyük tonajlı gemilerin girebildiği bir yer olması 17. yüzyıldan itibaren ilgi odağı olmasını sağlamıştır.

İran’daki gelişmeler ve özellikle Humeyni devrimi Şii nüfusa da sahip Kuveyt’i etkiledi. Bu yüzden Kuveyt, lrak-İran savaşı (1980-1988) sırasında Irak tarafını tuttuğu gibi Irak petrollerinin Kuveyt limanlarından dünyaya satılmasını sağladı. Irak yanlısı politika izlemesi İranlı grupların tepkisine yol açtığından pek çok İranlı ve yabancılar Kuveyt’ten çıkarıldı (1985-1986). Oysa bu siyasete paradoksal bir biçimde dönemin Irak lideri Saddam Hüseyin’i teşvik eden ABD politikaları Saddam’ı Kuveyt’i işgale sürükledi. İran savaşı sırasında, petrol gelirlerinin bir kısmının çalındığı iddiasıyla Kuveyt’i yüzbin kişilik bir kuvvet ile işgale girişen Saddam Hüseyin (2 Ağustos 1990), Kuveyt’i Irak’ın on dokuzuncu vilâyeti olarak ilan etti. Kuveyt Emiri yöneticileriyle komşu ülkelere sığındı. ABD, BM’den aldığı 678 numaralı karar ile Çöl Kalkanı askeri harekâtını başlattı. Yüz saatlık bir harekâttan sonra 100 bin ile 250 bin arasında insan öldü ama Irak Kuveyt’ten çıkarıldı. Sürgündeki Kuveyt hükümeti ve Emir ülkelerine döndü. Kuveyt savaşta büyük tahribata uğradı. Hastaneler, okullar, hükümet binaları ve petrol kuyuları tamamen yerle bir edildi. Ülkenin yeniden imarı için Ekim 1992’de Amerika ile on yıllık bir savunma antlaşması imzalandı. Benzer antlaşmalar İngiltere ve Fransa ile de yapıldı. Aslında bu anlaşmalar beraberinde ABD’nin Körfez’e daha fazla yerleşmesini getirdi.

Katar tarihinde olmayan bir gelişme oldu. Kabilevi toplumlarda veliaht ilan edilmez, zira veliahtı gelenekler belirler. Oysa İngilizlerin etkisi ile Şeyh Abdullah’ın ikinci oğlu Şeyh Hamed veliaht ilan edildi. Muhtemelen bu da petrol imtiyazı ile ilgilidir. Zira bu tür kaygan zeminlerde elde edilen imtiyazların korunması zordur. Bu yüzden sistem içinde kendilerine medyun birinin olması önemliydi. Ancak veliaht babasından kısa bir süre önce 25 Nisan 1948’de öldü. Şeyh Abdullah da yerine diğer oğlu Şeyh Ali’yi Katar’ın yeni veliahdı ilan etti (27 Mayıs 1948). Aynı yılın Ağustos ayında ise oğlu lehine idareden feragat ederek Katar’ın yeni emiri Şeyh Ali oldu. Bu durum Katar tarihinde oğul lehine yapılan ikinci feragat idi.

Körfez İşbirliği Teşkilatı’nın önemli bir üyesi olan Bahreyn uluslararası ilişkiler bakımından birçok dengeyi bir arada götürmek zorundadır. İran’ın iddiaları ve Şii nüfus üzerindeki etkisi ile ABD’ye yaklaşırken, ABD’nin İsrail politikalarına da karşı çıkmaktadır. Sünni Körfez idarecilerinin desteğine muhtaç iken, adadaki Şii toplumunu da tatmin etmek durumundadır. Diğer taraftan Katar ile sınır problemleri bulunmaktadır. İki ülke arasında Havar adaları üzerindeki anlaşmazlık uluslararası adalet divanınca Bahreyn lehinde karara bağlanmış ve bu durum Katar tarafından da benimsenmiş ise de Zubâra gibi başka bölgelerde karşılıklı iddiaları bulunmaktadır.

Birleşik Arap Emirlikleri esasında Mütareke Şeyhlikleri (Trucial States) olarak bilinen yedi ailenin oluşturduğu bir konfederasyondur. Arap asıllı bu ailelerin kimi asırlardır bu coğrafyada yaşarken kimileri de 18. yüzyıl gibi daha geç bir tarihte bölgeye yerleşmiş olan kabilelerdir. Bunlar arasında öne çıkan ve en geniş alanı kapsayan el Bu Falah ailesi, muhtemelen 16. yüzyılın başında bugünkü Suudi Arabistan’ın doğusundan Umman taraflarına ve oradan da 1760'larda Abu Dabi etrafına gelmişlerdir. Bugün Körfez’in en gözde yerlerinden olan bu bölge, Beni Yas olarak bilinen kabile konfederasyonundan el Bu Falah ailesinin en-Nahayan kolunun elinde Abu Dabi emirliğine dönüştü. Aynı konfederasyonun bir parçası olan el Bu Falase gurubu ise Dubai emirliğini oluşturmuştur. Bugün BAE’nin devlet başkanlığı en-Nehayan ailesinde, devlet başkanlığı vekilliği ve başbakanlık ise el Bu Falase kabilesinden el Maktum ailesindedir. Ayrıca yedi bölgenin emirlerinin üyesi olduğu bir de Yüksek Konsey bulunmaktadır. Aslında bu coğrafyada yaşayan halkı tarih boyunca birbirine bağlayan bir takım karakteristik özellikler bulunmaktadır ki bunlar onları bir arada tutmaktadır. Birincisi müşterek kabilevi toplum özelliği, ikincisi yaşam tarzlarını belirleyen müşterek ekonomik yapıları ile İslami geleneklerdir.

Abu Dabi’de, İngilizlerin kontrolündeki petrol kuyuları 1958 yılında üretime geçince Şahbut bir kere daha hem İngilizlerin ve onların destekledikleri kimi muhalif kesimlerin hedef tahtası olmuştur. O, hızlı büyüme ve beklenmedik zenginliğin kurduğu birliği bozacağından endişe ederek, petrol gelirlerini harcamama taraftarı idi. Oysa petrolü çıkartanlar bu geliri de harcatmak istiyorlardı. Nitekim 1966 yılında İngilizlerin desteklediği yeğeni Şeyh Zayed b. Sultan amcasına karşı bir ihtilal yaparak yönetimi ele geçirecektir. Şeyh Zayed popüler kişiliği ve yetenekleri sayesinde hızlı gelişmeler sağlamış ve hatta BAE’nin kuruluşunu sağlayacak adımları atmıştır.