MODERN ORTADOĞU TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

Soğuk Savaş: Başını ABD’nin çektiği Batı Bloğu ile Sovyetler Birliği’nin çektiği Doğu Bloğu
arasında, 1947 ile 1991 yılları arasında süren uluslar arası siyasi, ideolojik ve askeri
gerilim dönemi.

Doğru cevap B'dir.

Doğru cevap C'dir.

Doğru cevap A'dır.

Doğru cevap B'dir.

Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap E'dir.

Doğru cevap C'dir.

Doğru cevap D'dir.

Doğru cevap A'dır.

Doğru cevap C'dir.

Dean Smith'in söz konusu sorusunun cevabı değişkenlik göstermektedir. Zira tanımı belirleyen coğrafya değil, kullanıldığı tarihlerdeki politik yaklaşımlardır. Bu yüzden Ortadoğu’ya siyasi gelişmelere paralel olarak daralan veya genişleyen bir anlam verilmektedir. Dar anlamı ile Ortadoğu, Güneybatı Asya devletlerini (Arap Yarımadası, Basra Körfezi, Irak ve Suriye’yi içine alan bölge) içermektedir. Daha geniş anlamıyla da Güneybatı Asya’dan Kuzey Afrika’nın en batısı olan Fas (Mağrıb) ile doğuda Afganistan ve Pakistan’ı da içine alan bölgeye verilen isimdir Bu tanımlar kapsamında Türkiye'yi düşünürsek, Türkiye bu tasnife göre bir Ortadoğu ülkesidir. Oysa Türkiye’nin Avrupa kısmı coğrafi olarak bu tanımın dışında iken siyasî olarak, Türkiye bu tanımın içindedir. İşte bu basit yaklaşım bile kavramın siyasî bir anlatım olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Büyük Ortadoğu kavramı II. Dünya Savaşı'ndan sonra Amerika'nın bölge politikalarında etkin olmasıyla kullanılmaya başlandı ve buna göre Ortadoğu, Nil vadisinden (Sudan dahil) Orta Asya’nın Müslüman ülkelerine, Güneydoğu Avrupa’dan Türkiye ve Kıbrıs dahil olmak üzere Arap Denizi ve çevresine kadar uzanan geniş bölgeyi içine almaktadır. Başka bir yaklaşımla Avrupa-Asya ve Afrika’nın ortasında kalan bölgedir. Tüm bu bilgiler ışığında doğru cevap C seçeneğidir.

İslamiyet öncesi Ortadoğu'da Arap Yarımadası'nda siyasi yapıya baktığımızda coğrafyanın büyük rolünü görürüz.  Arap yarımadası ve kuzeyinde kalan Suriye çöllerinde bölgenin ahalisi, kuraklıktan dolayı hep zor ve marjinal bir hayata mecburdu ve coğrafya asırlarca insanları göçebe (bedevî) hayata mahkûm etti. Genel olarak coğrafi zorunluluklar tarih boyunca Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da karmaşık yapıyı gerektiren siyasi teşkilatlanmalara pek izin vermemekteydi. Burada sözü edilen basit siyasal yapı, en eski devirlerden günümüze kadar önemini yitirmeden varlığını hissettiren kabilevî toplum yapısıdır. Kabile toplumlarında mutlaka gücünü gelenekten alan bir kabile önderi şeyh/emir bulunmaktaydı.  Şeyhlik/emirlik, kayd-i hayat şartıyla üstlenilmekteydi. Fakat kabile veya toplumuna karşı idarî zaafının görülmesi ya da herhangi bir nedenden dolayı yükümlülüklerini yerine getirememesi durumunda şeyh/emir meşruluğunu kaybediyordu. Ancak ölüm dışında şeyhin değişimi çoğunlukla zorla veya şeyhin bir şekilde aynı asalete mensup kişi veya kişiler tarafından ortadan kaldırılması ile sağlanabiliyordu. Bu kapalı sistem, kabilenin -modern zamanlarda toplumun- birlikteliğini ve kendi içindeki homojen yapısını korurken, savunma saikı ile de kendi dışındakine yabancılaşmakta, hatta düşman olabilmektedir. İslam’dan önce Arap kabileleri arasındaki çatışmaların sembolü olan ve “Eyyamul Arap” diye bilinen tarihi çekişmeler bunun örnekleri ile doludur. Çeşitli dönemlerde federatif, konfederatif veya başka isimlerle gerçekleşen birliktelikler de oldukça zayıftır. Herhangi bir problem karşısında herkes kendi kabuğuna çekilmekte ve fırsat bulunca karşı atağa geçebilmektedir. Bu da daima çatışmalara zemin hazırlamaktaydı. Bu bilgilerden ışığında değerlendirildiğinde doğru cevap E seçeneğidir.

 Hz. Ali ile Muaviye arasında çıkan ihtilafta, iki tarafın hakeme başvurmasını reddeden guruplara verilen isimdir. Zamanla bir inanç biçimine dönüştü. Hz. Peygamber soyuna (Seyyidlere) bağlılıkları olmakla birlikte Şiilikten farklı bir doktrin geliştirdiler. Özellikle Kuzey Afrika’da İslamin yayılmasında etkili oldular. Bu gün daha ziyade Uman ve kısmen Libya’da (Cebel Nefusa’da) varlıklarını İbadilik adı altında sürdürmektedirler. Doğru cevap A seçeneğidir.

Devletin merkezini Şam'a taşıyan Emeviler, bu yeni merkez sayesinde geniş fetihler yapabildiler. Emeviler, bir taraftan Müslümanları siyasi bir birlik altında tuttukları gibi, diğer taraftan Müslüman olmayanlara da verdikleri garantiler ile (zimmî statüsü) bir dünya devleti kurabilmişlerdi. Sonrasında Emevileri ortadan kaldıran Abbasiler, Müslüman dünyasında dinginliği de beraberinde getirerek; ilim ve kültür hayatının gelişmesine katkı sağlayacaktır. Yani Emeviler fetihler ile İslam coğrafyasını genişletirken, Abbasiler kültür ve medeniyet ile İslam dünyasını canlı tuttular. Devlet merkezini Şam’dan Bağdat’a taşıyan Abbasiler devrim sırasında karşı oldukları hanedan/hilafet sistemini de aynen tatbik ettiler. Bu bilgiler ışığında değerlendirildiğinde doğru cevap D seçeneğidir.

Dünya’da 19 ve 20. Yüzyılların modern devlet algısı İmparatorluklardan ulus devlete kaymıştı. Batı mandasına aldığı bölgelerde de bu tarz devletlerin ortaya çıkmasını menfaatlerine uygun buluyorlardı. Bu amaçla yapılacak şey çizilecek sınırlar içinde yeni uluslar yaratmaktı. Nitekim bu yöntemle tarihte hiç olmayan yeni devletler ortaya çıktı. Suriye, Irak, Ürdün, Lübnan vs.. Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da manda sistemleri kurulurken; bu yeni devletler başlangıçta eski Osmanlı Devleti’nin bakiyesi olan yönetici sınıflar ile oluşturuldu. Ancak bu geçici ve zorunlu bir uygulama idi. Bu sınıflar kök salmamaları için ya sürekli değiştirildiler ya da ihtilallere ve suikastlara maruz kaldılar. Zira bu sınıfların sonsuza kadar yapay bir ulus kimliği ile varlıklarını sürdürmeleri beklenemezdi. İki dünya savaşı arasında mandacılar tarafından bir taraftan bu durum muhafaza edilirken; bir kısım eski şehirliler de yavaş yavaş devre dışı bırakılmış ve yerine göçebe kökenli unsurların yer almasına imkân tanınmıştır. Bugünkü Arap devletlerine bakılacak olursa hemen hepsinde aslında hâlâ kabilevî kimliği taşıyan unsurların egemen olduğunu görmek mümkündür. Bu durum ilk bakışta ihmal edilmiş veya geri kalmış bir sınıfın öne geçmesi olarak yorumlanabilir. Fakat hakikat bu değildir. Bu yeni tarz yönetimlerin, en eski devirlerdeki Arapların devletsiz kabilevî kimliklerini temsil ettikleri hatırlanmalıdır. Dolayısıyla yirminci yüzyılda İslam’ın doğuşundan itibaren devlet adına edinilen birikim ve tecrübe tamamen bu coğrafyada devre dışı kalmıştır. Bunda bir kastın olmadığı ve sosyolojik bir gelişim olduğu iddiası kabul edilemez. Zira birinci dünya savaşından önce batılıların eline geçmiş olan Müslüman topraklarında uygulanan baskıcı politikalar ortadadır. Örneğin Fransa 1830’da işgal ettiği Cezayir’de ne yerleşik ne de bedevi kültüre hayat hakkı tanımadığı gibi, tam aksine pek çok yerleşik unsur baskılardan korunmak için göçebe hayatı tercih etmiştir. Aynı örneği İtalyanlar Libya’da vermişlerdir. Tüm bu bilgiler ışığında değerlendirildiğinde doğru cevap B seçeneğidir.

Bugün varlıkları devam eden Araplar iki kısma ayrılmaktadır. 1) Arab-ı âribe: Arap kabilelerinin iki büyük kolundan biri olan Kahtanîlere mensup olan Araplardır. Anavatanları Yemen’dir.  2) Arab-ı Müsta’ribe: Köken olarak Arap olmayıp, Araplar ile karışarak Araplaşanlara verilen isimdir. Bu gurup, Adnanîler, İsmaililer, Meaddîler ve Nizariler’den oluşmaktadır. Hz. İbrahim ve onun soyundan gelen Hz. Muhammed büyük Arap kabilelerinin ikinci kolu Adnanîlere mensuptur.

Sünnîlik içinde istisna teşkil eden hareketlerden biri olarak Vehhabilik 18. Yüzyılda Osmanlı topraklarında, Orta Arabistan’da Hanbeli mezhebinin yeni bir yorumu olarak ortaya çıktı. Diğer mezheplerin bazı yaklaşımlarını, tasavvufî gurupların ise bütün fikirlerini reddetmektedirler. İslamı doğduğu ilk saf şekliyle yaşama ve yaşatma iddiasında olan bu hareket, önce Osmanlı Devleti’nin otoritesine karşı gelerek siyasallaştı. Ardından Arap Yarımadası ve Basra körfezinde de fikirlerini güçle yayarak etkin bir fıkhî/siyasî hareket oldu. Bu gün Suudi Arabistan’ın resmi İslam yorumunu temsil etmektedir. Bu bilgiler ışığında doğru cevap E seçeneğidir.

Şiilik, Kur’anı zahiri anlamdan ziyade batınî olarak yorumladıklarından kendi aralarında da ihtilafa düşerek önce üç ana sonra da bunlardan doğan pek çok guruplara ayrıldılar. İmamiye Şiası en büyük grubu temsil etmektedir. Irak, İran ve Basra Körfezinde etkin olan İmamiye, tarih boyunca Şeyhilik, Ahbarilik ve Bahailik gibi yorumlar ile değişik kollara ayrıldı. Zeydilik Şiiliğin ikinci kolu olup Sünnîliğe en yakın anlayıştır. Şiiliğin üçüncü ana kolu İsmailiyedir. İslam tarihinin en radikal gurubu olarak tanınan Karmatiler ile hem fatih hem de bilim ve sanatta üretici olmuş olan Fatımiler bu koldan gelmektedirler. Şafiilik dinin uygulanmasını anlatan fıkhı mezheplerdendir.

Araplar İsrail’i Filistinlilerin topraklarında işgalci olarak nitelerken aynı zamanda Arap Birliği’nin gerçekleşmesinin önünde de fiziki bir engel olarak görmektedirler. Buna rağmen Arap devletleri arasında Filistin konusunda da bir fikir birliği yoktur, İsrail’e karşı olan mücadeleyi zaman zaman iç sorunlarına yansıtan Araplar, Filistin meselesini de aralarındaki rekabette kullanmaktadırlar. Bölgedeki devletlerin bu konuda etkisiz kalmalarında Batı, özellikle de ABD politikaları etkili olmaktadır. Zira pek çok Arap ülkesi ile müttefik olan ABD aynı zamanda İsrail’e geniş destekler sağlamaktadır. Bu desteğin ardında bir çok gerekçeler yatmaktadır. Şüphesiz ABD’deki Yahudi lobisinin etkisi büyük olmakla birlikte, esasında siyasetçilerin hemen tamamı da doğrudan İsrail’i desteklemenin ABD’nin menfaatlerine uygun olduğu görüşündedirler. Doğru cevap B seçeneğidir.