MODERN FELSEFE II

Schopenhauer 1813 yılında Yeterli Neden İlkesinin Dörtlü Kökü Üzerine başlıklı çalışmasını yayımlayarak Jena Üniversitesi'nden doktora derecesini aldı. Bundan sonraki eseri başyapıtı olan İs­tenç ve Tasarım Olarak Dünya oldu. Bu yapıtı 1814 ve 1818 yılları arasında sakin bir yaşam geçirdiği Dresden’de yazmış, 1819 yılında yayımlamıştır. Bundan önce Goethe’nin yüreklendirmesiyle Görme ve Renkler Üzerine başlıklı bir yapıt daha yayınlamıştır. 1831 yılında Berlin’den ayrılarak Frankfurt’a yerleşen Schopenhauer buradaki çalışmalarını  çoğunlukla İstenç ve Düşünce Olarak Dünya’daki temel fikirleri pekiştirmek ya da daha ileri düzeyde geliştirmeyi amaçlamıştır. Bunlar arasında, Dünyadaki İstenç Üzerine (1836) başlıklı yapıtının sözü edilebilir. İyinin ve Kötünün Ötesinde isimli eser ise Friedrich Nietzsche'ye aittir.

Schopenhauer yeterli neden ilkesinin dört temel formu olduğunu ve bunlara karşılık olarak zihnimizde dört farklı kavram ya da tasarım türü bulunduğunu öne sürmüştür. Bunlar; fiziksel nesneler, matematiksel objeler, soyut kavramlar, ben bilgisi'dir.

Schopenhauer’ın istenç kavramı, Kant’ın kuramındaki kendinde-şey kavramının değiştirilmesinden duyduğu büyük hoşnutsuzluğu yansıtmaktadır. Kant kendinde-şeyleri asla bilemeyeceğimizi söylemiştir. Biz daima şeylerin dışındayızdır, biz asla onların içsel yapısına nüfuz edemeyiz. Oysa Schopenhauer hakikate götüren biricik bir dar kapı bulduğunu düşünüp; sonsuza dek şeylerin dışında kaldığımız düşüncesine, bulduğu bu biricik dar kapının büyük bir istisna oluşturduğunu iddia etmiştir. Bu istisna "her birimizin kendi istencine-istemesine sahip olduğu" yolundaki bilgimiz ya da deneyimimizdir. Bedensel eylemimizin normal olarak istencin ürünü olduğu düşünülür ama Schopenhauer için isteme ve eylem iki farklı şey değil, bir ve aynı şeydir. Ona göre bedenin eylemi nesnelleşmiş istencin ediminden başka bir şey değildir. Ya da Schopenhauer’ın dediği biçimiyle, istenç edimidir; yani kendinde-şeyin en belirgin en sıkı tezahürüdür. Şu hâlde bu, doğruluğa giden biricik dar kapıdır, yani istencin her bir kişinin özü olduğunun keşfidir.

Schopenhauer trajediyi en üstün sanat türlerinden biri olarak kabul eder. Ona göre trajedi, şiiri ya da şiirselliği yapısında barındırmanın yanı sıra insan yaşamının gerçek görünümüne, dramatik bir biçimde anlatılan "dile gelmez acıya" insanlığın çığlığına, kötülüğün yengisine, "haklı ve suçsuz olanın geri alınamaz düşüşüne" tanıklık etmemizi sağlayan bir sanattır. Buna karşın trajedi en yüksek sanat dalı değildir. Schopenhauer’a göre tüm sanatların en yükseği müziktir. Çünkü müzik bir ideayı ya da ideaları, istencin dolaysız nesnelleşmesini sergilemez. İstencin kendisini, kendinde-şeyin iç doğasını sergiler. Bu yüzden insan müzik dinlerken görüngülerin altında yatan asıl gerçekliğin bir bildirilişini alır. Bu gerçekliği istencin baskısından uzak, nesnel ve çıkarsız bir tutum içerisinde sezinler. Her şeye karşın estetik seyredişin gücü istencin tiranlığından geçici ya da kısa süreli bir kaçıştan fazlasına yetmez.

Schopenhauer, dünyanın bizim tasarımımız olduğunu söyleyerek idealist; aklı ya da düşünceyi değil, istenci dünyanın tözü yaparak istemselci; tek bir bireysel istencin, kendisini deneyimin çeşitli fenomenlerinde belirten mutlak istenç olması anlamında ise aşkınsal bir felsefe yapmıştır.

1876 yılında Richard Wagner Beyrut’ta başlıklı yazısı çıktığı zaman, Nietzsche ve Wagner birbirlerinden kopma noktasına gelmişlerdi. Bu şekilde Nietzsche’nin ilk yazınsal dönemi sona ermekte ve yeni bir düşünsel döneme girmiş olmaktaydı. İlk döneminde Sokrates’i ve ussalcılığını kınayıcı bir tutum sergilerken bu yeni dönemde düşünürü yüceltici bir eğilim içine girmiştir. İlk döneminde sanatı ve sanatçıyı kültürün taşıyıcısı olarak görürken bu yeni döneminde, bilimi, şiire yeğlemeye başlamıştır. Yine bu dönemde yerleşik tüm inançları sorgulamaya başlamış ve üstelik bunu Fransız aydınlanmasının ussalcı bakış açısı altında gerçekleştirme yolu tutmuştur. Bu ikinci dönemin simgesi durumundaki yapıtı, İnsan, Çok­ Fazla­ İnsan başlıklı çalışmasıdır. 1878-1879 yılları arasında üç bölüm hâlinde yayımlanan bu yapıtta Nietzsche, pozitivist bir bakış açısı ile metafiziğe saldırmakta, metafizik uslamlamaların sonul anlamda maddeci çizgide açıklanabileceğini savunmaktadır. Yine bu dönemde iyi ile kötü arasındaki ayrımı, bazı eylemlerin topluma yararlı, bazılarınınsa zararlı olarak yaşanmasında bulmaktaydı.

Trajedinin Doğuşu’nda Nietzsche, doğrudan doğruya Yunan trajedisinin kö- kenleri ve gelişimi ile ilgilenir. Ama bu bağlamda ileri sürülen görüşler içinde bizim için önemli olan nokta, Yunan kültüründe Sokratik ussalcılık tarafından bozulmadan önce gerçekleştirilen üstün başarıların Dionysioscu ve Apolloncu öğelerin bir kaynaşmasından oluşmasıdır. Bu kaynaşmada Nietzsche, kültürel bir ölçüt için temelleri yakalar. Gerçek kültür Dionysios ögesi olan yaşam güçlerinin Apolloncu tutumun niteliği olan biçim ve güzellik sevgisiyle bir birliğinin sonucu olarak ortaya çıkmalıdır. Bu durumda eğer varoluşu estetik bir fenomen durumuna getirmek istiyorsak bu iki ögeyi uyumlu bir biçimde birleştirebilmek gerekmektedir. Nietzsche’ye göre bu en yüksek kültür düzeyini sadece yaratıcı deha oluşturabilir ve kendisi de Yunan dünyasında ortaya çıkan kültürel parlaklığı böyle bir yaratıcı dehanın ürünü saymıştır.

Güç istenci kavramı Nietzsche felsefesinin merkezinde yer alır. Kavram, aforizmatik yapıtlarında yer alan insan davranışının tüm çeşitlerine ilişkin değerlendirmelerinde karşımıza çıkmaktadır. Zerdüşt Böyle Buyurdu’da, güç istencinin insanın temel güdüsü olduğu ve tüm canlı varlıklarda etkili olduğu söylenir. Örneğin hayvan içgüdüleri arasında birinci sırada yer alanı güç istencidir. Sonraki yapıtlarında inorganik doğada bile güç istencinin etkili olduğu öne sürülür. Kısacası Nietzsche’ye göre dünya ve tüm içindekiler güç-istencinden başka bir şey değildir. İnsan yaşamı baştan sona gücü istemekten başka bir şey değildir. Bu söylenenlerden anlaşıldığına göre, bu kuram a priori metafizik bir sav olmaktan çok, geniş kapsamlı empirik bir varsayımdır. Nietzsche, "İstencin nedenselliğine inanıyorsak biricik nedensellik biçimi olarak bu varsayımın yol göstericiliğine inanmamız gerekir." söyleminde bulunur. Gerçekten de tüm farklı fenomen sınıf­larını bu varsayımın ışığında birleştirme girişiminde bulunduğu söylenebilir.

Zerdüşt Böyle Buyurdu’da ve Şen Bilim’de Nietzsche, sonsuz yineleniş (döngü) düşüncesine yer verir. Özellikle Zerdüşt’te bu düşünce, üst-insan düşüncesiyle birlikte kitabın ana eksenidir. Bu düşüncenin ontolojik bağlamda özeti şudur: Dünyamız gezegen olarak sona erdikten sonra, parçacıkların gücü tarafından tıpkı daha önce olduğu gibi yeniden yapılaşacak, bir başka deyişle yeniden varlığa gelecektir ve bu dünyada olup-biten her şey yeni baştan ve aynen yinelenecektir. Sözgelimi Nietzsche, tekrar 1844’te doğacaktır. Üstelik bu olgu sayısız aralarla sayısız kez yinelenecektir.