MODERN FELSEFE II

Hegel’in diyalektik süreci tez-antitez-sentez üçlemesinden oluşur. Bunlara varlık mantığı, öz mantığı ve kavram mantığı denir. Bunlardan varlık mantığı varlık-yokluk-oluş üçlemesiyle ilerler. Varlık mantığının antitezi olan öz mantığı ise öz, kuvvet ve edimsellik üçlemesinden oluşur. Hegel, varlık mantığı ile öz mantığının sentezi olarak gördüğü kavram mantığının şu ana diyalektik üçlüye dayandığını söyler: öznellik, nesnellik ve kavram.

Hegel’in uslamlamasında iki temel nokta öne çıkmaktadır: Birincisi, bilinemeyen bir kendinde-­varlık düşüncesinin kabul edilmemesidir. İkincisi, ger­çekliğin doğasının düşünce olduğu, ussallık olduğu ve sonul gerçekliğin mutlak idea (mutlak varlık) olduğudur. Hegel tüm gerçekliğin mutlak varlıkta bulunduğunu ya da bunun tarafından temsil edildiğini söyler; şu halde tüm gerçeklik, yani evren, "mutlak varlık"ın bir açınımdan başka bir şey olmamaktadır. Mutlak varlık tek evrensel gerçeklik olduğu için hem bilginin hem de felsefenin biricik konusudur. Mutlak salt bir bütünlüktür ya da bütün sonsuz yaşamdır; bir öz­ gelişim sürecidir yani kendi kendisinin oluş sürecidir.

Kavram mantığının diyalektik üçlüsünün tez olarak düşüneceğimiz ilk adımı öznelliktir. Burada özne açısından tümel kavramın birliği önce "yargı"da bölünür; birtakım yargılar olarak karşımıza çıkar ve daha yüksek bir düzeyde "tasım (kıyas)"da yeniden kurulur. Öznelliğin anti­tezi olan nesnelliğe geçildiğinde ise bu bölümün üçlüleri olarak karşımıza mekanizm, kimyasallık ve ereksellik çıkar. Bu kate­ goriler doğa dünyası ile ilişkilidirler. Kavram mantığının üçüncü aşamasında ise öznellik ve nesnelliğin sentezi olarak karşımızda artık kavram yani idea (düşünce) vardır. İdea’da artık biçimsel ve maddesel, öznel ve nesnel gibi tek yanlı etmenler bir araya getirilir.

1801 yılnda Hegel, Jena Üniversitesinde önemli bir konumda bulunan Fich­te’nin desteğiyle bu üniversiteye öğretim üyesi olarak atanmıştır ve burada ilk yayımla­nan kitabı, "Fichte ve Schelling’in Felsefi Sistemleri Arasındaki Ayrım başlığını" taşı­maktadır. Hegel 1807’de ise en büyük ve etkili yapıtı "Tinin Fenomenolojisi"ni ve 1812 yılında yine büyük bir çalışması olan Mantık Bilimi’ni (Wissenschaft der Logik) yayımlamıştır. Heidelberg Üniversitesi'nde göreve başladıktan sonra "Özet Olarak Felsefi Bilimler Ansiklopedisi"ni yayımlamıştır (1818). Bu yapıtta felsefi sisteminin üç ana bölümünü oluşturan Mantık Bilimi, Doğa Fel­sefesi ve Tin Felsefesi başlıklı bölümleri özetlemiştir. Estetik üzerine derslerini de ilkin Heidelberg’de vermiştir. Aynı yıl Berlin Üniversitesi'ne geçmiş, ölüm tarihine kadar kaldığı bu üniversitede yoğun biçimde çalışmaya ve yazmaya devam etmiş­tir. 1821’de Ana Çizgileriyle Hukuk Felsefesi, 1827 ve 1830’da Ansiklopedi’nin yeni düzenlemeleri yayımlanmıştır. Verdiği derslerin metinleri, belli ölçüde öğrencile­rinin karşılaştırmalı notlarına dayalı olarak ölümünden sonra yayımlanmıştır. Bu şekilde yayımlanan yapıtları arasında Tarih Felsefesi, Din Felsefesi, Sanat Felsefesi ve Felsefe Tarihi yer alır. 1831 yılında baş gösteren kolera salgınında altmış bir ya­ şında yaşamdan ayrılmıştır.

Hegel "öznel tin"i açıklarken Antropoloji, Tinin Fenomenolojisi ve Psikoloji olmak üzere üç başlık belirlemiştir. Antropoloji başlığı altında Hegel, fiziksel dünyadaki doğal bir varlık olarak ruh (spirit) ile ilgilenmektedir: Duyarlı, duygulu bir özne olarak ruh, mutlak’ın, tin hâlinde kendine geldiği ilk adımdır; bir başka deyişle de mutlakın doğadan özgürleşmesinin ilk basamağı ol­ maktadır. Hegel öznel tinin bundan sonraki aşamasını Tinin Fenomenolojisi başlığı altın­da inceler. Bu alanda ele aldığı kavramlar duyu deneyimi, algı, anlama yetisi, arzu, öz­ bilinç, efendi­-köle diyalektiği ve akıl gibi kavramlardır. Öznel tinin açıklanmasında Hegel’in belirlediği üçüncü adım Psikoloji alt başlığıdır. Bu başlık altında Hegel, niyet etme, temsil et­me, anımsama, imgelem, bellek, düşünce, pratik itkilerin-­dürtülerin betimlenmeleri, doyum sonrası arayışlar gibi zihinsel ve ussal edimlerin betimlenmeleriyle uğraşmaktadır.

Hegel'in Felsefe Ansiklopedisi’nin üçüncü büyük kitabı, Tin Felsefesi adını taşımaktadır. Bu yapıttaki büyük üçlü Öznel Tin, Nesnel Tin ve Mutlak Tin'dir. Öznel tinin anti­tezi nesnel tindir ve mutlak tin de ikisinin sen­tezi durumundadır. Burada mutlakın tinselliğe geçmesinin öyküsü verilmektedir. Mutlak, tinselliği öncelikle bireysel insanların zihinselliklerinde yakalamakta, ar­dından aile, sivil topluluklar ve devlet gibi toplumsal kurum ve kuruluşlarda bu tin­selliğini biraz daha geliştirmekte ve böylece nesnel tine dönüşmekte, sonul olarak da din, sanat ve felsefe etkinliklerinde en yüksek düzeye ulaşarak mutlak tin hâline gelmektedir. Öznel tin insan zihninin içsel çalışmalarına işaret ederken nesnel tin, zihnin toplumsal ve politik kurumlardaki dışsal cisimleşmelerine göndermede bu­lunur. Bilginin doruğunda mutlak tinin başarısı olan din, sanat ve felsefe yer alır. Nesnel tini oluşturan diyalektik üçlü ise hak ya da yasa, öznel ahlak ve toplumsal ahlaklılığı kapsar.

Hegel Aris­toteles gibi, insanın en yüksek toplumsal başarısının devlet olduğunu belirtir. Ai­le ayrımlaşmamış birlik anlamında tümellik, sivil toplum ise tikellik momentini temsil ederken devlet ayrımlaşmamış birlik yerine, tümelin ve tikelin ayrımlaşmış birliğini temsil eder. Burada yalın tikellik yerine tikel istencin tümel istenç ile öz­ deşliği bulunur. Başka bir anlatımla, devlette bireysel öz­bilinç tümel öz­bilinç düzeyine yükselmiştir. Devlet aynı zamanda öz­bilinçli etik tözdür, etik tindir. Hegel’e göre devlet, nesnel tin olduğu için bir anlamda zorunlulukla tanrısaldır ama o da Aristoteles gibi devlette aşırılıkları ve despotizmi önleyecek güvenlik mekanizmalarının bulunması gerektiğini kabul eder. Yine Hegel'e göre savaş devletlerin doğal bir koşulu olmasa da, barış durumunun bir kesintiye uğraması olarak onu, devletler sistemi­ nin bir olgusu şeklinde görmekten başka bir yol yoktur. Savaş, bireysel insanlar arasında değil, devletler arasında bir ilişki olduğuna göre, savaşçı olmayanların hakları ve çıkarları en üst düzeyden korunmalıdır ve yine savaş profesyonel or­ duların da varlık nedeni olarak görünmektedir.

Hegel’in sistemini tamamlayan temel üçlünün sonuncu aşaması, mutlak tin (ab­soluter geist) adını alır ve sanat, açınlanmış din ve felsefeden oluşan bir aşamadır. Fenomenolojinin sonunda Hegel, dünya tarihinde, doğadan dine, dinden sanata ve sanattan felsefi bilgiye doğru bir devinim olduğunu belirtmiştir. Ansiklopedi de sanata daha bağımsız bir statü vermiş olarak görünür. Ama genel şemada karşı­mıza çıkan uslamlamanın ayrıntıları bu bağımsızlığı çok zor ortaya koyar çünkü geçişin betimlendiği bölümlerde, tıpkı Fenomenoloji’de olduğu gibi nesnel tinden dine doğru bir gidişin betimlemesi yapılır. Bu şekilde Ansiklopedinin sonuç bö­lümlerinde, sanat, dinin uygun olmayan bir formu olarak, din ise sanatın daha uygun bir formu olarak gösterilmektedir. Felsefe, çizilen resimde düşünme ve tü­müyle ussallaştırılmış bir şey olarak tıpkı din gibi özgür bir konumda görünür. Sonuç olarak Hegel’e göre bu üçü de mutlak tinin görünümleridir. Mutlak tin ken­disini bunlardan her birisi olarak açımlama yoluna gider.

Hegel’e göre güzellik duyusaldan ödünç alınan bir ussaldır, duyusal görünüm bir form aldığında ya da ussal içerik bir form için­de kendini açığa koyduğunda güzel sanat karşımızda durur. Ussalın bu duyusal cisimleşmesi üç ilkesel yolda gerçekleşir. Bunlar sembolik sanat, klasik sanat ve romantik sanat biçimleridir. Hegel’in güzelin üç ana tipine ilişkin bu görüşü sanatsal ürünlerin başlıca tipleri­ ne ilişkin görüşü ile yakından ilişkilidir. Hegel sanat ürünlerini, mimari, heykel, resim, müzik ve şiir tarzında sınıf­lama yoluna gitmiştir. Bu alanlardaki herhangi bir çalışma, sembolik, klasik ve romantik tarzlarda olabilir. Ama ona göre, mimari özellikle sembolik sanata uygundur; heykel klasik sanata ve resim, müzik ve şiir ise daha çok romantik sanat tarzına uygundurlar.

Hegel’e göre en temel sanat türü mimaridir ve insanların ilk denediği sanat türü de budur. Çünkü onun materyali tinsiz-­zihinsizdir ve onun formu bu tinsiz aracın fiziksel özelliklerine ve ağırlığına bağlıdır. İlk insanların mimari ürünü, onların bir araya gelerek tanrılara tapınabilmeleri için yapılan tapınaklardır, bu tapınaklar ayrıca topluluklarına birlik getirmeye de hizmet etmişlerdir.

Buna göre dinsel bilinç üç ana momentten ya da evreden geçmiştir. Birincisi
tümellik evresidir. Tanrı ayrımlaşmamış, tümel olarak ve sonsuz olarak biricik
gerçekliktir. İkincisi tikellik evresidir. Bu aşamada tanrıyı düşünmekle, kendim ile
O, sonlu ile sonsuz arasına ayrım getirmiş olurum. Böylece tanrı karşımda duran
bir nesne olur ve bu şekilde ona yabancılaşmış olurum. Bu dini açıdan bir günahkâr
olduğum bilincini de kapsar. Üçüncü evre bireysellik evresidir. Tikelin tümele,
sonlunun sonsuza geri dönüşünü imler, böylece ayrılma ve yabancılaşma aşılmış
olur. Dini açıdan bu tapınma yoluyla gerçekleşir.

Şu hâlde, zihin salt soyut tanrı düşüncesinden, kendisinin ve tanrının ayrı varlıklar olduğunu ayrımsamasına ve oradan da kendisini tanrı ile yeniden bir olarak bilmeye doğru devinir. Hegel’e gö­ re bu devinim dinsel bilincin özsel devinim çizgisidir. Bu üç evre ideanın üç temel
evresine de karşılık gelir. Ancak din sadece soyut olarak din değildir, çeşitli olgusal
dinler biçimini alarak kendi gelişimini izler. Bu gelişimi din felsefesi verecektir
hiç kuşkusuz. Buna göre dünya üzerindeki ilk din tipi doğa dini olarak karşımıza
çıkar. Bu da üç evreye bölünür: İlki büyü dinidir. İkincisi, Çin ve Hint dinleri grubudur.
Üçüncüsü, İran, Suriye ve Mısır dinleri olarak belirginleşirler.

Hegel’in deyimiyle ‘Vorstellung’ biçimindeki öz-belirimi ile iliş­kilidir. Vorstellung (tasarım) imgesel ya da resimsel düşünme demektir.

Hegel’in güzelin üç ana tipine ilişkin bu görüşü sanatsal ürünlerin başlıca tiplerine ilişkin görüşü ile yakından ilişkilidir. Hegel sanat ürünlerini, mimari, heykel, resim, müzik ve şiir tarzında sınıf­lama yoluna gitti. Bu alanlardaki herhangi bir çalışma, sembolik, klasik ve romantik tarzlarda olabilir. Ama ona göre, mimari özellikle sembolik sanata uygundur; heykel klasik sanata ve resim, müzik ve şiir ise daha çok romantik sanat tarzına uygundurlar.

Nesnel tini oluşturan diyalektik üçlü, hak ya da yasa, öznel ahlak ve toplumsal ahlaklılığı kapsar. Birinci bölüm mülkiyet, sözleşme ve ceza ile örneklenebilen yasal hakları ve ödevleri içerir. İkinci kısım
büyük ölçüde niyet ve vicdan ahlaklılığı ile ilgilidir. Üçüncü kısım kendi içinde yine bir üçlü adım içerir: Toplumsal ahlak ise aile, sivil toplum ve devlet diyalektik üçlüsüne dayanır.

Kant sonrası Alman idealizminin doruk noktası ve en büyük ismi olan Hegel, Almanya’nın Stuttgart kentinde doğdu. Babası bir devlet memuruydu. Stuttgart’taki okul yıllarında parlak bir öğrenci izlenimi bırakmamıştır. 1778’de Tübingen Üniversitesinde ilahiyat eğitimine başladı. Eğitimini tamamladıktan sonra Bern ve Frankfurt kentlerinde altı yıl süreyle aile öğretmenliği yaptı. Bu dönemde büyük çalışmasıyla fazla ilişkisi olmayan bazı yazılar yayımladı.

1801 yılnda Hegel, Jena Üniversitesinde önemli bir konumda bulunan Fichte’nin desteğiyle bu üniversiteye öğretim üyesi olarak atandı. Burada ilk yayımlanan kitabı, Fichte ve Schelling’in Felsefi Sistemleri Arasındaki Ayrım başlığını taşımaktadır. O sırada Schelling de Jena Üniversitesinde görev yapmaktaydı ve Hegel ile aralarında içtenlikli bir arkadaşlık oluştu.

Hegel 1807’de en büyük ve etkili yapıtı Tinin Fenomenolojisi’ni (Phenomenologie des Geistes) yayımladı. Böylece Fichte ve Schelling’in yanında Alman idealizmi sürecindeki bağımsız ve kendine özgü yerini almış oldu. Bu arada başlayan Jena Savaşı nedeniyle üniversite kapatılınca (1807) Hegel, geçim sıkıntılarını karşılayabilmek için Nürnberg’de bir lisenin müdürlüğünü kabul etti. 1812 yılında yine büyük bir çalışması olan Mantık Bilimi’ni (Wissenschaft der Logik) yayımladı. Aslında bu yapıt 1816’ya dek bölümler hâlinde yayımlanmıştır. Bu sırada pek çok üniversiteden öneri almasına karşın lise müdürlüğü görevini 1816’ya dek sürdürmüş ve o yıl Heidelberg üniversitesinde göreve başlamıştır. Bu üniversitede çalıştığı bir yıl içinde Özet Olarak Felsefi Bilimler Ansiklopedisi’ni yayımlamıştır (1818). Bu yapıtta felsefi sisteminin üç ana bölümünü oluşturan Mantık Bilimi, Doğa elsefesi ve Tin Felsefesi başlıklı bölümleri özetlemiştir. Estetik üzerine derslerini de ilkin Heidelberg’de vermiştir. Aynı yıl Berlin Üniversitesine geçmiş, ölüm tarihine kadar kaldığı bu üniversitede yoğun biçimde çalışmaya ve yazmaya devam etmiştir. 1821’de Ana Çizgileriyle Hukuk Felsefesi, 1827 ve 1830’da Ansiklopedi’nin yeni düzenlemeleri yayımlanmıştır. Verdiği derslerin metinleri, belli ölçüde öğrencilerinin karşılaştırmalı notlarına dayalı olarak ölümünden sonra yayımlanmıştır. Bu şekilde yayımlanan yapıtları arasında Tarih Felsefesi, Din Felsefesi, Sanat Felsefesi ve Felsefe Tarihi yer alır. 1831 yılında baş gösteren kolera salgınında altmış bir yaşında yaşamdan ayrılmıştır.

Mutlak Varlık, bilginin ve felsefenin biricik konusudur.  Salt bir bütünlüktür, kendi kendisinin oluş sürecidir. Bu süreç çemberseldir, yani ulaşmak istediği sonul amacı  başlangıçta erek olarak koymuştur.

Mutlak’ın yaşamı bu şekilde üç ana evreden oluşur. Mantıksal idea ya da kavram, doğa ve tinsellik. Buradan çıkan sonuca göre, felsefe ya da bilim sistemi üç ana bölüme ayrılacaktır: Mantık yani mutlakın doğasını inceliyor olması anlamında metafizik; Doğa Felsefesi ve Tin Felsefesidir. Bu üç bölüm birlikte mutlakın yaşamının bilimsel dökümünü oluşturmuş olurlar. Buna göre mantık, ‘kendinde’ mutlakı inceler. Doğa felsefesi ‘kendi-için’ mutlakı ve Tin felsefesi ‘kendinde ve kendi-için’ mutlakı inceler. Bunların biraradalığı mutlak’ın yaşam serüveninin tamamlanmış yorumunu ortaya koyar.