MODERN FELSEFE II

Alman idealizmi düşünürlerinin ilk ve temel düşüncesi felsefede bir sistem bütünlüğü yakalamaktı. Çünkü o döneme dek felsefe tüm bilim dallarının temel ilkelerini kapsayan bir tümel bilim olarak algılanıyordu. Bu düşünürlerin kendisinden yola çıktıkları Kant’ın felsefesi bir eleştiricilikti. Kant bilgiye ulaşma çabası içinde doğru ve yanlış yolları sergilemekteydi ve yaptığı iş aslında bir bilgi sistemi için ön hazırlıktan başkası değildi. Kant’ı izleyen idealist yönelimli kişiler felsefe bilgi alanında beklenen sistematik bütünlüğü yakalamak amacını güttüler. Bu işi ilk denemeye girişen Reinhold adlı düşünür olmuştur. Kant kuramsal aklın ve pratik aklın eleştirilerini ortaya koymuştu. Reinhold kuramsal eleştirinin temel olduğunu düşünerek, kuramsal alandan yola çıktı. Ne var ki Kant’ın da ele aldığı tüm bilgi dalları arasındaki sistem bütünlüğünü bir türlü yakalayamadı. Bir başka deyişle bu ideali gerçekleştirmede başarısız oldu.

Fichte öncelikle “deneyim” kavramından yola çıkar: Deneyim, deneyleyen birisinin daima bir şeyi deneyimlemesidir. Bilinç her zaman bir nesnenin bir özne tarafından biliniyor olmasıdır. Bu nedenle bilincin edimsel içeriğine baktığımızda, orada soyutlama yoluyla oluşturulmuş iki temel kavram buluruz, bunlar kendinde anlık ve kendinde-şey kavramlarıdır. Bu durumda deneyim ya kendinde-anlığın ürünüdür ya da kendinde şeyin etkisi olarak açıklanabilir. Birinci yol idealizmin yoludur, ikinci yol ise dogmatizmin yani maddecilik ve determinizmin yoludur. Eğer bu yol kabul edilirse bilinç/zihinsellik salt bir epifenomenden (yani bir yan üründen) başka bir şey olmayacaktır. Kant’ın bu iki yol arasında zaten bir uzlaşı, bir orta yol aradığını öne sürer. Aslında bu ona göre doğru bir tutum değildir; eğer iki ayrı yol varsa salt bunlardan birini izlemek gerekir, orta yol diye bir şey olamaz. Bu durumda Fichte seçimini idealizmden yana yapar. Fichte bu konuda şunu düşünmektedir: Ahlaksal deneyimde açığa çıktığı biçimiyle özgürlüğünün bilincinde olan bir kişi, idealizmden başka bir yol tutamaz. Çünkü maddecilik deneyimin temel etkenlerinden birisi olan özgürlüğü açıklamakta yetersiz kalacaktır. Şu halde sistemin temel ilkesi kendinde- anlama yetisinden-anlıktan (zihinden) başka bir şey olamaz.

Fichte'ye göre aslında empirik bilincin aracılığıyla salt ben’in kendini öne sürmesi sağlanıyorsa da benin kökensel etkinliği kendinde bilinçli değildir. O tersine sıradan bilincin yani birisinin doğal olarak kendisini bir dünya içinde ayrımsamasının en son tabanıdır. Bu nedenle felsefenin ikinci temel önermesi “Ben’in karşısında genel olarak bir benolmayan vardır.” Ben karşısına ben-olmayanı koyduğu için idealizm bundan bir zarar görmemektedir. Fichte’ye göre ben-olmayan sonlu nesneler kümesi olmaktan daha çok genel olarak nesnellik olması bakımından sınırsızdır ve bu sınırsız ben-olmayan, ben’in içerisinde ben’e karşıt olarak konulur. Böylece bilinç hem ben’i hem de ben-olmayanı kapsayan bir birliktir. Böylece ben ve ben-olmayan bilinçte birbirlerini sınırlayarak ortaya çıkarlar.

Fichte’nin devlet anlayışı, devletin özgür kişiler topluluğuna olanak veren hak ilişkilerinin sürdürülmesi için zorunlu koşul olmasına dayanır ayrıca özgür kişiler topluluğu/devlet sonsuz özgürlük olarak mutlak ben’in kendini olgusallaştırmasının da zorunlu bir koşulu olarak betimlenir. Devlet bu şekilde özgürlüğün bir anlatımı olarak görülmelidir ve Rousseau’nun ‘toplumsal sözleşme’ ve ‘genel istenç’ kavramları bu fikirler uğruna ödünç alınmış görünürler.

Fichte’nin felsefesi Schelling'in düşüncelerinin gelişimi bakımından bir başlangıç oluşturmakla birlikte, doğayı ahlaksal eylem için bir araç olarak görmesi Schelling’in onaylayabileceği bir görüş değildi. Bu nedenle Fichte’nin etkisinden kurtularak kendi özgün felsefesini bir doğa felsefesi biçiminde oluşturma yoluna girdi.

Schelling doğa felsefesine “transsendental idealizm” başlığı altında sunulan birtakım kuramsal bilgiler daha eklemiş, bu bilgilerin doğa felsefesini tümleyici bir rolü olduğunu dile getirmiştir. Mutlak-olan’ın öznellik ve nesnelliğin bir özdeşliği olduğunu zaten belirtmiş bulunuyoruz. Buradaki soru bilgi alanının arkasında ontolojik bir olgusallığın bulunup bulunmadığı sorusudur. Bunun için bu alandan başlamak gerekiyor. Özne ve nesnenin kökensel özdeşliğini kabul ediyorsak bilgi alanında bu özdeşlik öz-bilinçtir. Öz-bilinç Schelling tarafından ‘ben’ olarak betimlenir ama ‘ben’ terimi bireysel ‘ben’i göstermez. “Genel olarak öz-bilinç” edimini simgeler. Öz-bilinç, tek bir mutlak edimdir ve bu mutlak edim kendinin/benin nesne olarak üretilişidir. Ben, kendi öz nesnesi olan bir üretmeden başka bir şey değildir. Çünkü ‘ben’ kendini bilme yoluyla varlık kazanır. Bu öz-bilgi anlıksal bir sezgi edimidir ve bu edim tüm aşkınsal düşüncenin aracıdır. Anlıksal (zihinsel) sezgi ile aşkınsal düşünce nesnesinin üretimi bir ve aynı şeydir. Bu nedenle Schelling’e göre bir aşkınsal idealizm sistemi bir öz-bilinç yapılanması biçimini almalıdır.

Fichte’nin felsefesinde ağırlık noktasını pratik felsefe oluşturuyordu. Ben’in temel niteliği eylemdi. Schelling’in felsefesinde ise ben’in ulaşabileceği en yüksek basamak etik değil, estetiktir. Schelling, ben’in bilen ve eyleyen bilinçliliğine estetik bilinci eklemiştir. O, bu bilinçliliğe estetik sezgi der. Estetik sezgi kendisini sanatsal yaratmada dışlaştırır. Schelling bu konuda şunları söylemektedir: Sanatsal yaratma, kendi nesnelleşmesi içinde kavranan ben’e ait bir sezgidir.

Schleiermacher her şeyden önce vaiz, teolog, kilise görevlisi ve eğitimcidir ama bir Şlozof olarak çalışmasını Schelling, Fichte ve Hegel’in büyük idealist sistemlerinin bağlamı içine taşıyabilmiş ve bu düşünürlerin felsefe sistemlerini izlemek yerine kendisini dinin eleştirel bir çözümlemesine vermiştir.

Schleiermacher'ın dinsel deneyim yorumuna göre doğru ifadeler şu biçimde olmalıydı;Ahlaksal eylem yoluyla etik ideallerimizi gerçekleştirmeye çalışırız. Yapısına göre din, ahlak ve metafizikten de ayrılır. Sonsuz birlik, tanrı ve dünya düşüncelerine ayrılır. Tanrıya kişilik yüklenemez.

Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) Alman idealizmi olarak bilinen felsefi devinimin kurucularındandır. Bu devinim Kant’ın kuramsal ve pratik felsefe alanındaki görüşlerinden geliştirilmiştir. Fichte Kant’ın pratik felsefe-ahlak felsefesine ilişkin görüşlerini çıkış noktası yaparak idealist felsefesini oluşturma yoluna gitmiştir.

Alman İdealizminin kurucularından ollan Johann Gottlieb Fichte, 1792’de, Tüm Tanrısal Bildirişin Eleştirisi, 1793’de Fransız  evrimi Üzerine Kamunun Yargısını Düzeltmek İçin Tasarlanmış Katkılar adlı çalışmaları, 1794 yılında Tüm Bilim Kuramının Temeli (Grundlage der Gesammten Wissenschaftslehre) adlı ünlü yapıtını ve  1796’da Doğal Hakkın Temeli adlı yapıtını, 1798’de Törebilim Sistemi başlıklı çalışmasını yayımladı.

Törebilim Sistemi, Doğal Hakkın Temeli, Tüm Bilim Kuramının Temeli ve Tüm Tanrısal Bildirişin Eleştirisi Johann Gottlieb Fichte'ye ait çalışmalardır. Evrensel Doğal Tarih ve Cennetlerin Teorisi ise Immanuel Kant'ın bir eseridir.

Fichte’ felsefenin tümel bir bilim olduğu ve tüm parçaları arasında sistematik bir bütünlük sağlanması gerektiği düşüncesindedir. Bu nedenle o da Kant felsefesinin yol göstericiliğinden yararlanarak bilim sistemini oluşturmaya girişti. Bu açıdan her bilimin bir temel ilkesi olmalıdır iddiasıyla yola çıkar. Bu temel ilke tüm sistemin üzerine oturtulacağı sağlam bir çıkış noktası oluşturacaktır.

Fichte’nin felsefi sisteminin üç temel önermesi şöyledir: “Ben sadece kökensel bir yolda kendi varlığını koyar”, “Ben’in karşısında genel olarak bir ben-olmayan vardır”, “Ben’de bölünebilir bir Ben’e karşıt olarak bölünebilir bir benolmayan bulunur." Daha açık bir anlatımla, mutlak ben kendi içerisinde birbirlerini karşılıklı olarak sınırlıyor ve belirliyor olarak bir sonlu ben ve bir sonlu-ben-olmayan koyar. Fichte’nin burada anlatmak istediği şudur: sonsuz etkinlik olarak düşünülen mutlak ben, kendi içersinde sonlu  ben’i ve sonlu-ben-olmayanı üretmedikçe hiçbir bilinç söz konusu olamaz.

Hak kavramını Fichte şu şekilde belirlemektedir: “Özgürlüğünü ilişkiye girdiğin tüm başka kişilerin özgürlüğü kavramı yoluyla sınırla.” Bunu şu şekilde açımlamak olanaklıdır: Bir ussal varlıklar toplumunun her bir üyesinin özgürlüğünün anlatımını, topluluğun öteki üyelerinin de kendi özgürlüklerini anlatabilecekleri bir yolda sınırlıyor olması hakkaniyet kavramıdır. Görüldüğü gibi hak kavramı toplumsal bir kavramdır.

Mitler Üzerine, Genel Olarak Bir Felsefe Biçiminin Olanağı Üzerine, Felsefenin İlkesi Olarak Ben Üzerine ve Bir Doğa Felsefesine İlişkin İdeler Friedrich Schelling'in eserleridir. Kapalı Ticaret Devleti ise Johann Gottlieb Fichte'nin devlet ve ekonomik yapı üzerine görüşlerini dile getirdiği çalışmasıdır.

Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling'in 1793’de Mitler Üzerine başlıklı denemesi, 1794’te Genel Olarak Bir Felsefe Biçiminin Olanağı Üzerine adlı yazısı yayımladı. 1795’te yayımlanan Felsefenin İlkesi Olarak Ben Üzerine başlıklı yazısı Fichte felsefesine ilişkindir. Aynı yıl Dogmatizm ve Eleştiricilik Üzerine Felsefi Mektuplar başlıklı makalesi çıktı. Bu yazıda dogmatizm Spinoza, eleştiricilik ise Fichte tarafından temsil ediliyordu. 1797’de Bir Doğa Felsefesine İlişkin İdeler, 1798’de Dünya Ruhu Üzerine,
1799’da Bir Doğa Felsefesi Üzerine İlk Taslak ve Bir Doğa Felsefesi Sisteminin Taslağına Giriş ya da Spekülatif Fizik Kavramı Üzerine başlıklı yapıtları yayınlandı.

İlk yapıtı 1799 da yayımladığı Din Üzerine Söylem başlığını taşıyan Ernst Schleiermacher daha sonra  1800 de Monologlar adlı yapıtını yayımladı. Bu yapıt birey ve toplum arasındaki sorunları irdeleyen dinsel vaazlarının toplandığı bir yapıttır. 1803 de Günümüze Dek Ahlak Öğretisinin Bir Eleştirisinin Ana Çizgileri adlı yapıtı, 1821 yılında Evangelist Kilisenin İlkelerine Göre Hıristiyan İnanç adlı yapıtı yayımlandı.

Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher'in ilk yapıtı 1799 da yayımladığı Din Üzerine Söylem başlığını taşımaktadır. Bu yapıtında kendi anladığı biçimiyle dinsel bilinç için zihinsel çerçeveyi düşünüp oluşturmak amacını gütmüştür. Bu nedenle bu yapıt daha çok aydınlara yöneliktir. Bir yıl sonra 1800 de Monologlar adlı yapıtını yayımladı. Bu yapıt birey ve toplum arasındaki sorunları irdeleyen dinsel vaazlarının toplandığı bir yapıttır. 1803 de Günümüze Dek Ahlak Öğretisinin Bir Eleştirisinin Ana Çizgileri adlı yapıtı, 1821 yılında Evangelist Kilisenin İlkelerine Göre Hıristiyan İnanç adlı yapıtı yayımlandı. Bu yapıtın 1730’da ikinci baskısı gerçekleşir. Felsefi ve eğitsel konuları kapsayan üniversite dersleri ölümünden sonra yayımlanmıştır.

Aynı yılda Kapalı Ticaret Devleti adlı yapıtını da yayımlamıştır. 1805’de Bilge İnsanın Özü Üzerine ve ardından Kutlu Yaşamın Yolu ya da Din Öğretisi başlıklı yayınlarındaki düşünceler üzerine dersler verdi. 1807’de Alman Ulusuna Söylevler isimli eseri yayımlandı.