KANT'IN ELEŞTİRİSEL FELSEFESİ VE SALT AKLIN ELEŞTİRİSİ

Kant, mantık, metafizik, ahlak, matematik, fizik, coğrafya, antropoloji, pedagoji ve mineroloji gibi alanlar üzerine dersler vermiştir. 

Kant’ın eleştirel dönemi 1781’de yayımladığı Salt Aklın Eleştirisi adlı yapıtıyla başlamıştır. 

Kant’ın düşüncelerinin gelişimi başlıca iki döneme ayrılır. 1770’den önceki döneme eleştiri-öncesi dönem, 1770’den sonraki döneme ise eleştirel dönem denir.

Kant, ortaya koyduğu bilgibilimsel sistemde ussalcılık ile deneyimcilik, bir başka deyişle, dogmatizm ile kuşkuculuk arasında bir tür arabuluculuk yapmaya ya da orta yolu bulmaya çalışmıştır. Bu tutumundan dolayı öğretisi bazen eklektisizm olarak da adlandırılmaktadır.

Kant’ın eleştiri-öncesi görüşleri büyük ölçüde doğa felsefesi alanına aittir ve bu dönemde ele aldığı metafizik kavramları da büyük ölçüde doğa felsefesi alanına aittir.

Kant’ın genel bilgibilimsel amacı, bundan böyle Spinoza, Leibniz, Wolff tarzında metafizik sistemler üretmenin doğru, haklı bir girişim olup olmayacağının bir hesabını çıkarmak ve ortaya çıkacak sonuca göre gelecekteki metafiziklere bir yol göstermekti.

Salt Aklın Eleştirisi’nde ele alınan başlıca sorular şunlardır: İnsan hangi alanlarda geçerli bilgi ortaya
koyabilir?, Bu bilginin sınırı nereye dek uzanır?, Geçerli bilgiden ne anlaşılmalıdır?

Kant'ın Salt Aklın Eleştirisi’nde ele aldığı zihinsel yetiler duyarlık, anlık ve salt akıl, bunlara bağlı bilgi
sistemleri matematik, doğa bilimleri ve metafiziktir. 

Metafiziğin ele aldığı temel sorunlar tanrının varoluşu ve doğasının ne olduğu, insanın gerçekten istenç özgürlüğüne sahip olup olmadığı ve insan ruhunun ölümsüz olup olmadığıdır.

Kant bilgi türlerini önce a priori ve a posteriori olarak ikiye ayırır. Daha sonra bunlara analitik ve sentetik bilgi türlerini ekleyerek her birini nitelikleri bakımından açımlama yolunu tutar.

A priori yargılar: Bu yargılar doğruluğu zorunlu olan ve aynı zamanda evrensel olarak geçerlilik taşıyan yargılardır. Bu zorunluluk ve evrensellik özellikleri deneyimin sağladığı sonuçlarda kesinlikle bulunmazlar. Buna karşılık matematik önermeler bu nitelikleri bütünüyle taşırlar.

Sentetik yargılar: Analitik bir yargıdaki koşulun gerçekleşmediği yargılardır. Başka bir deyişle yüklem kavramı özne kavramı tarafından içerilmemektedir. Bu şekilde özne ile yüklem kavramları arasında bir özdeşlik ilişkisi yoktur.

Aristoteles'in düşünmeyi ya da önermelerimizi yöneten kategorileri şöyledir; töz, nicelik, nitelik, yer, zaman, durum, iyelik, ilişki, etki ve edilgi olmak üzere sayıca on tanedir. 

Kant'ın belirlediği kategoriler; 

1)Nicelik kategorileri: birlik (ölçü), çokluk (büyüklük) tümlük (bütünlük).
2) Nitelik kategorileri: olgusallık, değilleme, sınırlama.
3) İlişki kategorileri: töz-ilinek, neden-etki (nedensellik), etki-edilgi (karşılıklı
etkileşim; birliktelik). (Bu kategorinin kavram çift­leri ile ifade edilmesi doğru olur. Çünkü ilişki daima en az iki şey arasında kurulur).
4) Tarz (Kip) kategorileri: olanak-olanaksızlık, varlık-yokluk, zorunlu-olumsal. (Bu kategoride ise varolan bir tarzın zıttı da söz konusudur).

Kant'ın belirlediği kategorilere karşılık gelen yargı tipleri sırasıyla şunlardır:
1) Nicelik açısından yargılar: Tümel, tikel, tekil.
2) Nitelik açısından yargılar: Olumlu, olumsuz, sonsuz.
3) İlişki açısından yargılar: Kesin, koşullu, ayrık.
4) Kiplik (modalite) açısından yargılar: Olasılı, önesürümlü, zorunlu

Anlama yetisinin ya da salt doğa biliminin ilkelerini, bir başka deyişle kategori şemalarını Kant kategori sınıflamasına uygun olarak dört ana başlık altında toplar. Bunlar: 

1) Zaman ve uzaya bağlı algının aksiyomları.

2) Algının beklentileri
(antisipasyonu).

3) Deneyimin analojileri.

4) Empirik düşünmenin postülatları.

Kant’ın salt akla ilişkin olarak sözünü ettiği ideler, tanrı, evren (kosmos) ve ruh ideleridir.

Kant'a göre Evren idesi, duyarlığın zaman ve mekân formları içinde devinen biz insanlar için içi doldurulamayacak olan boş bir kavramdır. Çünkü biz insanlar için gerçek bilgi deneyimin koşulları içinde olanaklıdır. 

Algının Beklentileri: İlke:“Tüm görüngülerde duyumun ve ona nesnede karşılık düşen olgusalın yeğin bir büyüklüğü, eş deyişle, bir derecesi vardır". Kant bu ilke bağlamında da matematiğin duyumlara uygulanabilirliğiyle ilgilidir. Kant'a göre duyum maddesi elde edilemez ama deneyim yoluyla her duyumun bir büyüklük olduğunu yani belirlenebilir bir yoğunluk derecesine sahip olduğu ifade edilebilir. 

Kant’a göre uzay ve zaman ideleri duyu/duyarlık yetimizin formlarıdır.