MODERN FELSEFE I

Geulincx'in eserlerinin başlıcaları şunlardır: Quaestiones Quodlibeticae (1653); Disputatio medica inauguralis de febribus (1658); Logica fundamentis suis restituta (1662), Methodus inveniendi argumenta (1663), De virtute (1665). Ethika ise Baruch de Spinoza'nın eseridir.

Vesilecilik ruhtaki isteme ile bedendeki devinim arasındaki ilişkinin Tanrı tarafından kurulduğu ve Tanrı’nın tek gerçek neden olduğu görüşüne dayanan bir felsefi yaklaşımdır.

Malebranche’a göre ruh ile beden arasında bir etkileşim değil, bir paralellik bulunur. Buna ruhsal-fiziksel paralellik denir.

Spinoza'ya göre Tanrı kendisini sonsuz sayıdaki sıfatları (attributa) aracılığıyla belli eder. Biz insanlar bu sonsuz sayıdaki sıfatlardan sadece ikisini algılayıp bilebiliriz; bunlar da madde ve ruhtur.

Duyusal Bilgi (İmgelem Bilgisi); en düşük derecedeki bilgi türü olup kabaca duyu deneyimine karşılık gelir; bulanık deneyimden türeyen kanı ve sanıları ifade eder.

Spinoza; Anlığın Düzeltilmesi Üzerine Deneme’de ortaya koyduğu üzere, felsefede doğru yöntem, zihni bulanık ve uygunsuz kavramlardan kurtarmak ve onu upuygun kavramlara ulaştırmak olduğunu savunmaktadır.

Spinoza’ya göre her insan hayatta kalmak ister. Bu çabaya conatus denir.

Leibniz’e göre us doğrulukları insan zihninde doğuştan bulunan zorunlu doğruluklardır ve bunların aksinin düşünülmesi zihni çelişkiye sürükler.

Tamalgı, algının yani içsel durumun bilincinde olma ya da onu düşünme demektir.

Leibniz’in tüm metafizik siteminin temeli, onun önceden kurulmuş uyum ilkesi adı verilen bir ilkeyi kabul etmesine bağlıdır. Leibniz’e göre tüm evren uyum içinde ve yetkin olarak işleyen bir sistemdir. Tanrı bu evreni sonsuz sayıdaki evren olanakları içinde en uygun olanı olarak seçmiştir. Bu evrende her şey yerli yerindedir ve birbirleriyle uyumlu bir birlik oluştururlar. Tanrı başlangıçta bunlar arasındaki uyumu oluşturmuştur. Her şey önceden kurulmuş bu uyumluluk gereği kendisine düşen devinimi gerçekleştirir; bu şekilde tözler arasındaki uyumlu işleyiş bozulmaz. Tanrı bu evreni, iyi niyetiyle en iyi evren olarak seçmiştir, bu yüzden evrenin iyiliği tartışılmazdır.

Geulincx, Descartes’in zihin-beden düalizmini mantıksal temelde çözmeye çalıştı. Öncelikle Descartes’in cogitosunu kabul etti ve evreni anlayabilmek için cogitodan hareket etmek gerektiğini savundu.

Geulincx, vesileciliğini ahlak alanına da uyarladı. Ona göre insan kendiliğinden bir şey yaratamaz. İnsan, Tanrı’nın onda oluşturduklarının seyircisidir ve Tanrı’nın kurduğu düzene boyun eğmelidir. En yüksek erdem Tanrı ve akıl sevgisidir. Ruh kendi özünden fışkıranlar dışında, dışsal hiçbir şey istememelidir. Çalışkanlık, itaat, adalet, alçakgönüllülük başlıca etik değerlerdir. Alçakgönüllülük iki açıdan ele alınabilir: dünyayla olan ilişkimizi anlamak ve Tanrıyla olan ilişkimizi anlamak. Yani alçakgönüllülük kendimizi bilmeyi ve kendimizden vazgeçmeyi içerir. Ruh kendisiyle hiçbir gerçek ilişkisi olmayan madde dünyasından bir şey istememelidir. Çünkü insan dış dünyadaki nesnelerin nedeni değildir. Nedeni olmadığı bir şeyi bilemez. Bilemediği konuda bir şey istememeli, kendisinden ve dış dünyadan vazgeçerek kendisini bütünüyle Tanrı’ya ve akla adayarak yaşamalı, mutlu olmaya değil ödevlerimizi yerine getirmeye çalışmalıdır. Zira ancak kendisini Tanrı’ya ve akla vererek ruh dinginliğine ve en yüksek iyiye ulaşabilir.

Felsefesi dinsel bir renkte olsa da metafizik konuların yanı sıra zihnin edimleri, işleyişi, evrensel doğrulukları nasıl bilebileceğimiz gibi epistemolojik konularla da ilgilendi. Kartezyen olarak anılmasının sebebi Descartes’ın töz anlayışını benimseyip zihin-beden sorununa Geulincx’inkine benzer bir çözüm önermiş olmasıdır. Malebranche, doğanın tözü bakımından, ruh-madde, zihin-beden ikiliğini kabul etti. Fakat uzamlı ama bilinçsiz olan beden, bilinçli ama uzamsız olan zihni nasıl etkileyebilirdi? Malebranche bu sorunu vesileci bir tutumla aşmayı denedi. Ona göre zihinle beden arasında bir uygunluk vardır ama bu, Descartes’in sözünü ettiği gibi bir etkileşim değil, ruhsal-fiziksel bir paralelliktir.

Malebranche duyum üzerinde ayrıntılı biçimde durmuştur. Ona göre bir duyumda dört öge bulunur. Bunlar nesnenin eylemi (örneğin parçacıkların devinimi), bedendeki duyusal düzenek (duyu organları, sinirler ve beyin), ruhtaki duyum ya da algı ve buna ilişkin ruhun ortaya koyduğu yargıdır.

Descartes, evrende ruh ve madde olmak üzere iki sonlu töz, bir de bunları meydana getiren sonsuz bir töz (Tanrı) olduğunu savunmuştur. Tanrı tözü, bu evrenin dışındadır ve işlevi evrende hüküm süren ruh ve madde tözlerini yaratmaktır. Spinoza, bu düalist anlayışı bırakarak sonsuz Tanrı’nın evrenin biricik tözü olduğunu savunmuştur. Ona göre töz, sistemin en başındaki birincil aksiyomdur. Ruh ve madde Tanrı'nın özellikleridir.

Spinoza’ya göre Tanrı biricik töz, ruh ve madde onun sıfatları (attributum), düşünme ruh sıfatının bir modusu, uzam ise madde sıfatının bir modusudur.

Spinoza’ya göre doğadaki her şey Tanrı’nın bir görünümüdür. Her şey Tanrı’dadır ve Tanrı her şeydedir. Tanrı ile Doğa özünde bir tek varlıktır. Bu görüfller Spinoza’yı bir panteist yapar.

Bu en düşük derecedeki bilgi türü kabaca duyu deneyimine karşılık gelir; bulanık deneyimden türeyen kanı ve sanıları ifade eder. Bu bilginin oluşumunda imgelem gücü ağır basar. Duyu dıneyiminden, nesnelerin genel düzendeki yerlerini tam ayırt etmeksizin, açık ve net olmayan bulanık kavramlarını elde ederiz. Ayrıca dilsel işaretlerden de benzer bir bilgi kazanabiliriz. Çünkü burada da sözcükleri okumakla ya da duymakla imgelemden gelenlere benzer kavramlar oluşturabiliyoruz. Bu kaynakların her ikisi de insandan insana değişen ve gerçek bilgiyi anlatmayan tümel kavramların (tümellerin) oluşturulmasına yol açabilirler. Spinoza çelişik gibi görünmesine karşın tümeller konusunda nominalisttir. Bu konuda Hobbes’dan etkilendiği söylenebilir. Bu tümellerin zihnimizde ortak bir kavramı olamaz. Herkes bunları farklı farklı düşünebilir. Spinoza bunlara kendi terimiyle genel kavramlar demektedir. Tümel olan bunların salt sözcükleridir; bunlar kullanım sırasında tümel hale gelmiş olurlar. Çünkü pek çok şeyin işareti olarak kullanılmaktadırlar.

Tüm insanlar doğalarının bir parçası olarak yaşamda kalmaya ya da varlıklarını sürdürmeye çaba gösterirler. Spinoza bu çaba göstermeye ‘conatus’ adını vermektedir. Conatus zihin ve bedene göndermede bulunduğu zaman "appetite" adını almakta, bu appetite bilinçli hale geldiğinde arzu (desire) denen durum doğmaktadır. Kendini koruma ve yetkinleştirme bakımından daha yüksek derecede bilinçli hale geldiğimizde haz, bu yetkinleşmede bir düşüş olduğunda acı yaşarız.

Karmaşık yapılı terimler yalın terimlere doğru çözümlenmeliydi: Ele alınan terim şekilsel olarak onu oluşturan parçalarına geri götürülecek ve böylece terim tanımlanmış olacak, ardından eldeki parçalar da kendi parçalarına ayrılarak onlar da tanımlanmış olacaklardı. Bu tarz bir çözümleme ile ilk tanımın terimlerinin tanımları verilecek, süreç daha fazla tanımlanamaz olan öğelere dek devam edecektir. Bu tanımlanamaz öğeler ya da terimler insan düşüncesinin abecesini oluşturacaktır; tıpkı tüm sözcüklerin Abecenin tanımlanamayan harflerinin şu ya da bu şekilde birleşimleri olmaları gibi. İkinci adımda ise bu tanımlanamaz terimler matematiksel simgelerle gösterilecektir. Bu simgeleri bileşik haline getirebilmenin doğru yolu bulunabilirse, yeni sonuçlar çıkarmaya yarayan bir buluş mantığı oluşturulmuş olacaktır. Ayrıca bu yöntem zaten bilinenleri de tanıtlamaya- doğruluklarını göstermeye yarayacaktır. Leibniz bu tanımlanamayan terimlere ilk olanaklar (Primae possibilitates) adını verir çünkü bunlar kendilerinden türetilecek olan bütün önermelerin temelini oluşturmaktadır. Bu yöntem yeni önermelerin ve bunları da birleştirerek yeni önermelere ulaşmanın bir sanatını -birleştirme sanatını (ars combinatoria) ortaya koymaktadır. Görüldüğü gibi bu yöntem tümdengelimci-formel ve matematiksel bir mantık oluşturma çabasını sergilemektedir. Bunun 20. yüzyılda Bertrand Russell’ın oluşturduğu matematiksel mantığı önceleyen bir çalışma olduğu söylenebilir.