MODA TASARIM

Giyim kültürü çalışmaları ve moda tarihine bakıldığında, “geleneksel giyim” ile “moda”nın gerçekleşme gerekçelerinin farklılık gösterdiği anlaşılmaktadır. Modanın ritüel düzenle ilişkisi olmadığını belirten Baudrillard’a göre geleneksel giyim kültürünün kendi gerçekliğine karşın, moda daha çok tüketmek ve tüketime teşvik ettirmek üzerine kurulu bir sistemdir (2002; s. 138). Moda kendi gelişiminde haute couture, hazır giyim, giyilebilir sanat ve sürdürülebilir moda gibi alanlarda dönemin sanat akımlarından da etkilenerek varlık göstermiştir.

Moda sözcüğü, TDK Türkçe Sözlük’te de; “değişiklik gereksinimi veya süslenme özentisiyle toplum yaşamına giren geçici yenilik” ve “belirli bir süre etkin olan toplumsal beğeni, bir şeye karşı gösterilen aşırı düşkünlük” olarak tanımlanmaktadır.
(Alpat, 2010; s.15 ).

Moda döngüsü ve moda süreci birbirinden ayrı farklı içeriğe sahiptir. Ancak moda moda döngüsünün kavranabilmesi için her iki terimin de tanımlanması gerekmektedir. Yeni bir moda önermesinin ortaya çıkışından, yeni bir moda önermesine kadar geçen zaman moda döngüsüdür. Moda süreci ise sistemin içine dahil ettiği, kişiler, örgütler ve kurumlar arasındaki etkilerin, etkileşimlerin, alışverişlerin ve özümsemelerin toplamından oluşmaktadır.

Fütürizm akımının modaya olan etkileri de teknolojik yenilikler ve hız çerçevesinde olmuştur. Makineden yararlanılarak elde edilen tasarım öğelerinin estetik olabileceği iddiasını taşıyan ve tasarımlarında bunlara olabildiğince yer veren Fütürist moda tasarımcıları, tasarımlarında mevcut kalıpları yıkan, alışkın olunmayan asimetrik önerilere yer vermişler, değişik kumaşlar kullanmışlardır. Hatta akıllı tekstillerin ilk örneklerini fütürist modacıların kullandıklarını ifade etmek mümkün olabilmektedir.

Haute Couture; yüksek terzilik sanatı olarak 19. yüzyılda ortaya çıkmış olan, uzun süre moda ile aynı anlamı taşıyan bir alandır (Lehnert, 2000; 7). Kişiye özel tasarım anlamına gelen, sipariş üzerine yapılan ve üstün terzilik isteyen Haute couture moda tasarımında üslup ve teknik önem taşımaktadır. Yasalar tarafından da belirlenen standartlar içinde çalışmalarını yürüten Haute Couture’ün yüksek terzilik ya da moda tasarımı olup olmadığı üzerine tartışmalar olduğu bilinmektedir. Haute Couture Fransızlar tarafından “yüksek moda” olarak adlandırılmaktadır. Yüksek moda; yüksek fiyatlı, seçkin, özgün tasarımı giysi stilIerini kapsamaktadır. Moda evleri ve büyük moda kuruluşlarında ünlü moda tasarımcıları tarafından hazırlanmış giysi ürünlerinden oluşmaktadır (Bilgen, 2002; s.18). Haute Couture tasarımcıları insan bedenine en mükemmel şekilde giysiyi oturtturma yöntemleri üzerinde teknikler geliştirmişlerdir. Geçmişten günümüze Haute Couture tasarımlara bakıldığında kadın bedeninin belirli bir ağırbaşlılık çizgisi içerisinde anatominin formlarına uygun, şıklığın ise vazgeçilmez bir
unsur olarak kullanıldığı görülür. Haute Couture tasarımlarda dikkat çekici en önemli unsur el işçiliğinin yüksek düzeyde önem taşımasıdır. Gerek günlük giyim gerekse özel gün giyimlerinde Haute Couture’ün kaygısı uyumlu, şık, zarif bir çizgiden yana olmuştur.

Modanın sanat ile olan yakın hali giysi tasarımı ile moda tasarımının farklı olup olmadığını düşündürür. Giysi tasarımı bahsedilen geleneksel duyuş ve algılayışın ötesinde bireysel bir seziş, duyumsama ile biricik giysi yaratma duygusu içerebilir. Tek başına giyilecek gündelik bir giysiden öte estetik haz ve duyuş ile hazırlanmış bir giysi, sanat düzeyinde duyumsanabilir. Giyilebilir sanatta, giysi hayata başka bir anlam katan ayrıca giyene de zevk veren, insan bedenini adeta “heykel” yapar gibi irdeleyen çok çeşitli malzeme ve tekstil tekniği, doku, renk, biçim ve form ilişkileri içinde kulanma
olanağı sağlayan mevsimlik moda eğilimlerinin dışındadır. Giyilebilir sanat eserleri üreten bir sanatçı, gelenekten, kültürden, doğadan esinlenir ve bu giysiyi giyen kişi ile bütünleşmesini hedefler. Giyilebilir sanat çalışmalarında tasarımcı gelenekten de beslenebilir çağdaş sanattan da etkilenebilir. Biçim ve form arayışlarında form dışılığı savunabilir, bu nedenle aform yapılara başvurabilir. Güzellik algısını yıkabilir ve bedeni güzel göstermek kaygısından tümüyle uzaklaşabilir. Yaratıcı, şaşırtıcı ve şok edici renk, biçim- form içeren değişik önermelerde bulunabilir. Sanat akımlarından, stil tarihinin konularından, folklordan, edebiyattan esinlenebilir. Yerel kumaşlardan veya hiç kullanılmayacakmış gibi olan malzemelerden ve geleneksel tekniklerden tek başına ya da bütünleşik olarak yararlanabilirler. Algıda yerleşen biçim ve formlardan uzaklaşabilirler. Giysi tasarımının (giyimin) bu haliyle kurumsallaşmış moda sisteminin içinde olduğu düşünülmemelidir. Endüstrileşme sonrası Batıda, sanat ve zanaat arasında yaşanan mücadelenin ürünü olan lif sanatının bir alt dalı olarak kabul edilebileceğimiz giyilebilir sanat, moda ile yakın ilişki içinde bulunmakta; ancak sanat olarak kabul edilmek adına modadan bağımsız davranmaktadır.

Tekstil sektörünün sorunları moda sisteminin etkisi ile artmaktadır. Moda aracılığıyla israfa varan tüketiminin “modern dünya” da yol açtığı büyük sorunlar vardır. Üretim bandının herhangi bir noktasında yer alan çocuk işçiler, küresel tüketim kültürü, çarpık imajlar, yeme bozuklukları, çevre kirliliği, su kıtlıkları, ruhsal ve fiziksel zararlar gibi sorunların büyük bir bölümünün kökeninde moda vardır ve bu sorunların hepsi modanın hızlı döngüsüyle ilgilidir (Alpat, 2013; s.45).

Gwilt, tekstil ve moda sektörünün, üretimin her aşamasında (ham maddeden ürün haline gelene kadar) sürdürülebilirliği tehdit eden konuların farkına varması ve bunları gözden geçirmesi gerektiğini ifade etmektedir (Gwilt’den aktaran Odabaşı, 2016; s.).Bu tehditler arasında daha önce belirtilen tarımsal ve hayvansal hammaddelerin üretim koşulları, su ve enerji kaynaklarının israflı kullanımı, tarımda kullanılan böcek ilaçları, genetiği ile oynanmış lifler, adil üretim koşulları, hayvansal liflerin üretiminde hayvan hakları ihlali gibi konular bulunmaktadır. Ayrıca tekstil üretim sürecinde (kumaş ve ürün) tekstil terbiye işlemlerinde kullanılan kimyasallar, aşırı su ve enerji kullanımı, israfa varan kumaş ve kaynak kullanımı, iç güvenliği, ürünün tüketiciye ulaşması aşamasındaki bazı basamaklarda yaşanan sorunlar sürdürülebilirlik konusunun ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Sürdürülebilirlik, üretim- tüketim sürecinin tüm aşamalarını kapsadığından rekabetçi ticaretin yaratmış olduğu önemli sorunlar da bu alana dahil olmaktadır.

Doğal boyama yöntemlerinden eko- baskı yönteminde; bitkilerin yaprak, çiçek, dal gibi çeşitli kısımlarının baskıları ile kumaş üzerinde desen oluşturulmaktadır. Eko- baskı yönteminde; bitkilerin renkleri ve şekilleri, buharlama ya da suda kaynatma işlemleri ile doğal elyaflara transfer edilmektedir. Boyama işlemleri için özellikle ipek, yün, pamuk ve keten gibi doğal kumaşlar kullanılmaktadır.

Yavaş moda, bilinçli bir tüketiciyi arzulamaktadır. Bilinçli tüketici satın aldığı ürünün kalitesini, hangi malzeme kullanılarak üretildiğini sorgulamalıdır. Bilinçli tüketici bu nedenle yavaş modayı bilinçle talep eden tüketici demektir. Yavaş moda, henüz bir kaç tasarımcının ve markanın uygulama alanındadır. Ancak giderek daha sıklıkla tartışılan bir konuya dönüşmektedir. Yavaş moda üreticileri ve tüketicileri ortak bir lisanda buluşabilmektedirler. Söz gelimi yavaş moda çalışan bazı firmalar, online satışta olan bir ürünün sürdürülebilirliği hakkında bilgi kartları oluşturmuşlardır. Tüketici bilincini artıran bu uygulamalarda ürünün hangi koşullar altında daha sürdürülebilir bir tasarım olacağını öğreten seçenekler yer almaktadır. Bu ve benzeri ürün tasarımı programları giderek artan bir taleple kullanılmaya başlanmıştır (Alpat, 2013: 46)

Tüketicinin de yavaş modaya tasarım aşamasında katkıları olabileceği öneriler arasında yer almaktadır. Tüketicinin giyineceği giysinin üretim aşamasında emek veriyor olması gibi öneriler buna örnek verilebilir.Çok amaçlı çok parçalı giysilerin yavaş moda için alternatif olabileceği de öneriler arasında yer almaktadır. İkinci el giysi kullanımı, giysi kiralamak gibi yöntemler de yavaş moda için kullanımda olan yöntemlerdir. Ayrıca geleneksel tarım ve hayvancılık yapılan kırsal bölgelerde yaşayan tekstil hammaddeleri ve el sanatlarının hatta el becerilerinin yaşama geçirilmesi de tercih edilen bir yöntemdir. Hakiki yünden el örmesi giysiler, el dokumasından giyilebilir sanat (wearable art) giysiler yavaş modanın konuları arasına girmektedir.

Sarılıp, sarmalanmak, bürünmek, rüzgârdan, güneşten, soğuktan sıcaktan korunmak amacıyla günlük yaşam pratiklerine bağlı olarak gelişmiştir. Söz gelimi yapılan işin ağırlığına bağlı olarak belin daha sıkı sarılması, soğuk ve rüzgârlı hava koşullarına bağlı sıcak soğuk hava ilişkisinde bedenin terlemesine karşı sırt kısmının daha donanımlı giyinmeyi gerektirmesi söz konusu olmuştur. Aynı şekilde tarım işçilerinin boyunlarına kumaş bağlaması yaşam pratiklerine dayanmaktadır.

Giyim maddi bir üretimken moda sembolik bir üretimdir. Giyim bir gerekliliktir, moda ise aşırılıktır. Giyimin yararlılık işlevi varken, moda statü işlevi görmektedir. Her toplumda ve kültürde o toplumun kültürünü yansıtan giyim örnekleri vardır. Moda hem olgu olarak hem de sistem olarak giyim kültürünün konularından keskin bir ayrılık gösterir. Ancak, “moda” maddi kültürün konuları arasında yer alan ve giyim kültürü başlığı altında irdelenen geleneksel giyim kuşam örgelerinin gereksinimlere dayalı üretim halinden farklı olarak, bir sistem içinde yer alır.

Moda sözcüğü, TDK Türkçe Sözlük’te de; “değişiklik gereksinimi veya süslenme özentisiyle toplum yaşamına giren geçici yenilik” ve “belirli bir süre etkin olan toplumsal beğeni, bir şeye karşı gösterilen aşırı düşkünlük” olarak tanımlanmaktadır. Tunalı’ya göre moda insan ruhunda temellenen bir davranış biçimidir. Alışkanlıkların bir ürünü olan tüm davranışlarımız, giyim kuşam, yemek kültürü vb. her şey bu kapsama girer. Gelenekle açıklanabilecek olan bu alışkanlıkların bir kısmı insan ruhunun değişime olan ihtiyacı nedeniyle değişime uğrar. Tunalı, bunun bir duyarlık yenilenmesi olduğunu ve moda olarak kendisini gösterdiğini ifade eder. Bu bakış açısı göz önünde bulundurulduğunda, moda kavramının en önemli öğesinin yenilik olduğu söylenebilir.

Moda, 18. yüzyıl sonlarında, tekstil üretimi üzerinden gerçekleşen endüstri devriminin ardından gelişen kapitalist bir olgu ve bir sistemdir. İşte bu nedenle giyimin tarihsel süreçte ne zaman başladığı bilinmezken modanın başlangıç noktasının Endüstri Devrimi olduğu bilinmektedir. Moda, Fransız Devriminin ardından, saray çevresinden çıkar. Eşitlik ve özgürlük talepleriyle toplumun bütün katmanlarına yayılır. 19. yüzyılda başlayan feminist hareketler, kadın hakları talepleri ve I. Dünya Savaşından sonra doğan ortamda, çalışma yaşamında kadınlara duyulan ihtiyaç sonucunda moda, daha çok kadın cinsiyeti üzerinden gelişmiştir.

Moda tasarımının tarihsel sürecindeki örneklerine bakıldığında her dönemin sanat akımları ile sıkı bir bağ içinde olduğu ve 20. yüzyıl başından 1960’ların sonuna kadar, Dünyadaki önemli gelişmelerden etkilendiği görülür. Bunlar; keşifler, buluşlar, savaşlar, kadın hakları, müzik, tiyatro, sinema ve önemli sanat olayları, doğa olayları, hatta ekonomik krizler gibi gelişmelerdir.

Kübist sanatçılar tuval üstünde doğayı geometrik şekiller olarak çözümlemeye çalışırken, hazır giyim uygulamaları ise bedeni çeşitli parçalara bölerek herkes için uygulanabilecek hazır kalıplar üretmeye çalışılmıştır. Sürrealizm (gerçeküstücülük), moda tasarımcılarına esin kaynaklığı yapan bir diğer sanat akımıdır. Gerçeküstücü moda tasarımcısı Elsa Schiaparelli, tasarımlarında şokeden renkler (şok edici pembe), kullanmış ve abartılı omuz ayrıntılarına veya yer değiştirmiş beden parçalarına yer vermiştir. Makineden yararlanılarak elde edilen tasarım öğelerinin estetik olabileceği iddiasını taşıyan ve tasarımlarında bunlara olabildiğince yer veren Fütürist moda tasarımcıları, tasarımlarında mevcut kalıpları yıkan, alışkın olunmayan asimetrik önerilere yer vermişler, değişik kumaşlar kullanmışlardır. Konstrüktivist tasarımcılar ise yapısalcı bir anlayış benimsemişler ve sezonluk modanın karşısına işlevsel olan tasarımlar önermişlerdir

18. yüzyılda sanat ve zanaat birbirinden ayrıldığında terzilik zanaat olarak sınıflanmış; böylece de sanattan ayrılmıştır. 1860’larda kişiye özel giyimin (haute couture) ortaya çıkması modanın sanatsal bir yorum kazanmasına neden olmuştur. Bu sistemin yapılanmasında Haute Couture’ün kurucusu olan İngiliz tasarımcı Charles Frederick Worth’ün etkili olduğu kabul edilmektedir.

Giyilebilir sanat (Artwear, Wear- able Art, Art to Wear) hareketi her ne kadar 20. yüzyıl başındaki gelişmelerle ilk örneklerini göstermiş olsa da 1960’lı yılların özgürlükçü ortamında daha özgün bir biçimde gelişmiştir. Bu dönemde el üretimi işler ve zanaatsal becerinin önemi yeniden artmış ve giyilebilir sanat hareketi için ortam oluşmuştur. Giyilebilir sanat ilk olarak 1960’ların sonlarında 1970’lerin başında New York ve San Francisco’da ortaya çıkmıştır. 1960’ların başında oluşan genç ve çalışan sınıfın sokak stili, Fransız moda akımlarını zayıflatmış ve yeni bir alternatif oluşturmuştur.

Moda alanında, hammadde üretiminden, tasarım, üretim, tüketim ve tüketim sonrası aşamalarda bazı çözüm önerileri vardır. Bunlar tekstil üretim süreci ve tüketim süreci ve tüketim sonrası atık olma süreci altında toplanmaktadır. Tekstil üretim süreci kapsamında doğayla barışık ürün ve üretim biçimleri dikkat çekmektedir. Ekolojik malzemeler kullanmak, nanotekstilleri tercih etmek, doğal boyar madde kullanmak ve etik ticareti benimsemek, modanın üretim aşaması ile ilgiliyken yavaş moda akımını tercih etmek tüketici ile ilgili bir çözümdür. Yavaş moda, bilinçli bir tüketiciyi arzulamaktadır. Bilinçli tüketici satın aldığı ürünün kalitesini, hangi malzeme kullanılarak üretildiğini sorgulamalıdır. Bilinçli tüketici bu nedenle yavaş modayı bilinçle talep eden tüketici demektir.

Sürdürülebilir moda anlayışı için tüketim sonrasında çöp ve atık olan giysi ya da ev tekstili ürünlerin değişik amaçlarla kullanılabileceğine yönelik öneriler vardır. Bunlar arasında geri dönüşüm, yukarı dönüşüm (malzeme ve kaliteyi bozmadan başka bir forma dönüştürmek) gibi konular yer almaktadır. Ayrıca zaman, emek, su ve enerji kaynaklarının kullanımında aşırılıktan kaçınmak, üretilen ürünlerin tasarım-oluşum sürecinden ürünün yok edilme sürecine kadar tüm çevre etkilerini hesaplamak, bu konuda tasarım yapan girişimcilerin teşvik edilmesi ve devlet desteği sağlanması, etik ticaretin benimsenmesi gibi öneriler de yer almaktadır. Bununla beraber, yerel üretimi desteklemek ve yerel kaynakları kullanarak taşımacılık sektörünün getirdiği olumsuz çevresel etkileri en alt düzeye indirmek ve ikinci el ürünlerin kullanılmasını teşvik etmek gibi öneriler de sürdürülebilir moda tasarımında başvurulabilecek kılavuzlardır.