Modanın Tanımı ve Kapsamı

Modanın ritüel düzenle ilişkisi olmadığını belirten Baudrillard’a göre geleneksel giyim kültürünün kendi gerçekliğine karşın, moda daha çok tüketmek ve tüketime teşvik ettirmek üzerine kurulu bir sistemdir. Her mevsim farklı tasarımlar ve davranış biçimleri öneren moda, geleneksel ile olan bağını bu noktada koparmaktadır.

Giysi, insanın çeşitli amaçlar doğrultusunda ihtiyaç duyduğu ve bedenine giyindiği eşya olarak tanımlanabilir. Giyinme eyleminin ilk çağlardan itibaren önce doğada bulunan bitkisel ve hayvansal malzemelerin ten üzerinde kullanılmasıyla başladığı varsayılmaktadır. İlk giysi denemeleri gelişimlerini doğal bir süreçte tamamlamıştır. Farklılaşan gereksinimler ve ilk teknik keşiflerle doğada bulunan malzemeler işlenmiştir. Avcı toplayıcı çağlardan yerleşik düzene geçiş sürecinde insan bedeninin doğa koşullarına karşı olan direncinde değişiklik olmuştur. Uzun yılları kapsayan süreçte doğrudan ten üzerine giyilen işlenmemiş haldeki bitkisel ve hayvansal hammaddelerin bir işlem sürecinden geçirilmesine gerek duyulmuştur.

Doğada yeralan dokulu yapıların insana esin verdiği bilinmektedir. İlk dokuma faaliyetleri bu nedenle ağaç dalları, kamış ve sarmaşıklardan yararlanılarak oluşturulmuştur. İnsan böylece doğada gözlemlediği dokusal yapıları taklit ederek dokumanın ilk hallerini başlatmıştır. Uzun bitkisel dalların birbirine geçirilerek yüzey elde edilmesi bugün günümüzde sepet örmeciliğinde de devam eden bir tekniktir. İlk yüzey dokumaların bitki dallarından, sarmaşık yapılardan çözümlenmiş yapılar olduğunu ifade etmek mümkündür.

Önceleri doğrudan hayvan postlarını sarınan insan, sonraları deri ve tüyü birbirinden ayırmanın yollarını araştırmış ve bulmuştur. Yünün hayvanın sırtından kırpılarak alınması ve sonra yün elyafının işlenmesiyle elde edilen ip hali ve bu ipin bir yüzeye dönüştürülmesiyle insan kendi giyimini oluşturacak kumaşı dokumuştur. Hayvansal hammaddeler arasında yer alan kıl, yün ve ipeğin işlenmesi ve kumaşın icat edilmesi hem uygarlık tarihi hem de tekstil tarihi açısından çok önemli gelişmelerdir.

Uzak yakın mesafelerde çalışma zorunluluklara bağlı olarak giysiler hem taşıyıcı olarak görev görmüş hem de insanın gün boyunca gereksinim duyacağı kimi ihtiyaçları karşılar nitelikte geliştirilmiştir. Geleneksel yaşamda görülen ve giyim kuşam unsurlarından olan geniş kesimli şalvarlar, kabarık büzgülü etekler, yırtmaçlı kaftanlar ve üst üste giyilen katmanlı giysiler günlük yaşam içinde gereksinim duyulan ata binme, taşa toprağa oturma, yük taşıma gibi günlük davranış biçimlerinde faydacı çözüm unsurları içeren giysiler olarak görülmektedir.

Özüdoğru, giyim ve moda arasındaki farkı giyim maddi bir üretimken moda sembolik bir üretimdir, giyim bir gerekliliktir, moda ise aşırılıktır. Giyimin yararlılık işlevi varken, moda statü işlevi görmektedir. Her toplumda ve kültürde o toplumun kültürünü yansıtan giyim örnekleri vardır fakat moda hem olgu olarak hem de sistem olarak giyim kültürünün konularından keskin bir ayrılık gösterir. “Moda” maddi kültürün konuları arasında yer alan ve giyim kültürü başlığı altında irdelenen geleneksel giyim kuşam örgelerinin gereksinimlere dayalı üretim halinden farklı olarak, bir sistem içinde yer alır.

Tunalı’ya göre moda insan ruhunda temellenen bir davranış biçimidir. Alışkanlıkların bir ürünü olan tüm davranışlarımız, giyim kuşam, yemek kültürü gibi şeyler bu kapsama girer. Gelenekle açıklanabilecek olan bu alışkanlıkların bir kısmı insan ruhunun değişime olan ihtiyacı nedeniyle değişime uğrar. Tunalı, bunun bir duyarlık yenilenmesi olduğunu ve moda olarak kendisini gösterdiğini ifade eder. Moda sözcük olarak Latince “modus”tan gelir ve anlamı tarz demektir. Buna göre moda yaşam tarzı anlamına gelmektedir. Böyle bir yaşam tarzı duyarlık yenilenmesi olarak görünüş alanında değişimi ifade eder demiştir.

Bir moda önermesinin ortaya çıkışından, yeni bir moda önermesine kadar geçen zaman moda döngüsü denmektedir.

Moda süreci sistemin içine dahil ettiği, kişiler, örgütler ve kurumlar arasındaki etkilerin, etkileşimlerin, alışverişlerin ve özümsemelerin toplamından oluşmaktadır.

Moda eğilimleri sezonluk moda ürünlerinin nasıl görüneceği hakkında çıkış noktaları sunar. Moda eğilimi araştırmacıları iki yıl sonraki sezonun eğilimlerini ortaya çıkarmak için toplumun çeşitli kesimleri ile yapılan sözlü görüşmeler, anketler, kumaş stokları, tekstil firmalarının ekonomik durumları, dünyadaki gelişmeler gibi konular üzerine çalışmalar yaparlar. Araştırma sonuçlarını içeren raporlar, moda eğilimi analizi yapan şirketler tarafından satın alınır veya bu şirketler tarafından doğrudan araştırmacılara yaptırılır. Böylece, elde edilen verilerle gelecek iki yıl için eğilim çizelgeleri hazırlanır ve bu çizelgeler moda ürünleri üreten firmalara satmaktadır. Moda eğilimi araştırmalarında; renk, kumaş, baskı, siluet, aksesuar ve kesim unsurları göz önünde bulundurulur.

Modanın sanatla olan ilgisi 1920’lerde keskin bir şekilde bellidir. Moda yönünü modern sanatlara doğru bu yıllarda çevirmiştir. Dönemin temiz, net çizgiler ve işlevsellik amacı mimari tasarım ve sanatın diğer alanlarında olduğu gibi modayı da etkisi altına almıştır. Sözü edilen dönem, sanat için de yeni gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde ilk modern sanat akımı olarak kabul edilen İzlenimcilik ortaya çıkmıştır.

İlk modern sanat akımı İzlenimciliktir.  Onu Dışavurumculuk, Dadaizm, Gerçeküstücülük, Fütürizm, Konstrüktivizm gibi  sanat akımımları izlemiştir.

Günümüz tasarımcılardan Issey Miyake, Rei Kawakubo ve Karl Lagerfeld, Christian Lacroix gibi haute couture tasarımcıların kıyafetlerinde gerçeküstücü yaklaşımlar görülmektedir.

Fütürizm akımının modaya olan etkileri de teknolojik yenilikler ve hız çerçevesinde olmuştur. Makineden yararlanılarak elde edilen tasarım öğelerinin estetik olabileceği iddiasını taşıyan ve tasarımlarında bunlara olabildiğince yer veren Fütürist moda tasarımcıları, tasarımlarında mevcut kalıpları yıkan, alışkın olunmayan asimetrik önerilere yer vermişler, değişik kumaşlar kullanmışlardır. Hatta akıllı tekstillerin ilk örneklerini fütürist modacıların kullandıklarını ifade etmek mümkün olabilmektedir.

Günümüz moda tasarıcmılarından Paco Rabanne, Hüseyin Çağlayan (Hussein Chalayan), Francesca Rosella çalışmalarında Fütürizm akımından beslenmektedir.

20. yüzyıl başında gelişen sanat akımlarından beslenen Bauhaus ekolü, süsten arındırılmış net tasarımın standardını geliştirmiştir. Giysi tasarımında benimsenen vücut hatlarını belli etmeyen geometrik kesimlerden oluşan net ve geomerik çizgiler taşıyan giysilerle kadınlar, kendilerine olan güvenlerini sergilemişlerdir.

Kadınların, erkeklerin dünyasında erkeksi şapkalar ve hatları belli etmeyen giysilerle görünür olması ile erkeksi dişilik içeren androjen moda ortaya çıkmıştır.

Haute Couture; yüksek terzilik sanatı olarak 19. yüzyılda ortaya çıkmış olan, uzun süre moda ile aynı anlamı taşıyan bir alandır. Kişiye özel tasarım anlamına gelen, sipariş üzerine yapılan ve üstün terzilik isteyen Haute couture moda tasarımında üslup ve teknik önem taşımaktadır. Yasalar tarafından da belirlenen standartar içinde çalışmalarını yürüten Haute Couture’ün yüksek terzilik ya da moda tasarımı olup olmadığı üzerine tartışmalar olduğu bilinmektedir.

Haute Couture Fransızlar tarafından “yüksek moda” olarak adlandırılmaktadır. Yüksek moda; yüksek fiyatlı, seçkin, özgün tasarımı giysi stillerini kapsamaktadır. Moda evleri ve büyük moda kuruluşlarında ünlü moda tasarımcıları tarafından hazırlanmış giysi ürünlerinden oluşmaktadır.

Hazır giyim kitleler halinde takip edildiğinden kitle modası olarak tanımlanmıştır. Günümüzde kitle modasının öne çıkması moda endüstrisini rahatlatmıştır. Bir tasarımcı ya da firma etiketi taşıyan bu giysiler daha uygun fiyatlarla geniş kitlelere satılabilmektedir. Hazır giyim üretimindeki giysilerin geniş yelpazesi ve standart ölçüleri bir malın çok sayıdaki müşterisi için zevkli bir seçim olanağı sunmaktadır.

Hazır giyim sisteminde giysiler moda tasarımcılar tarafından tasarlanır, endüstriyel olarak üretilir. Bu sistemde aynı model farklı bedenlerde yüksek sayıda üretilerek pazara sunulmaktadır. Hazır giysiler çok sayıda üretilir ve kayda değer fiyatlarla satışa sunulur. Halkın büyük bir kısmı tarafından talep edilir. Hazır giyimde sanatın fazla önemi yoktur. Bunların tasarımları geçekten önemli değildir. Burada önemli olan giysilerin giyilebilir ve moda çizgileri taşıyor olması ayrıca pazarlanabilir olması önem taşımaktadır.

Giyilebilir sanatta, giysi hayata başka bir anlam katan ayrıca giyene de zevk veren, insan bedenini adeta “heykel” yapar gibi irdeleyen çok çeşitli malzeme ve tekstil tekniği, doku, renk, biçim ve form ilişkileri içinde kulanma olanağı sağlayan, mevsimlik moda eğilimlerinin dışında giysilerdir.

Giyilebilir sanat eserleri üreten bir sanatçı, gelenekten, kültürden, doğadan esinlenir ve bu giysiyi giyen kişi ile bütünleşmesini hedefler. Giyilebilir sanat çalışmalarında tasarımcı gelenekten de beslenebilir çağdaş sanattan da etkilenebilir. Biçim ve form arayışlarında form dışılığı savunabilir, bu nedenle aform yapılara başvurabilir. Güzellik algısını yıkabilir ve bedeni güzel göstermek kaygısından tümüyle uzaklaşabilir. Yaratıcı, şaşırtıcı ve şok edici renk, biçim-form içeren değişik önermelerde bulunabilir. Sanat akımlarından, stil tarihinin konularından, folklordan, edebiyattan esinlenebilir. Yerel kumaşlardan veya hiç kullanılmayacakmış gibi olan malzemelerden ve geleneksel tekniklerden tek başına ya da bütünleşik olarak yararlanabilirler. Algıda yerleşen biçim ve formlardan uzaklaşabilirler.

Tekstil imalatının her evresi yoğun olarak kaynak tüketimine ve atık üretimine dayalı olsa da, en fazla kirlilik yaratan ve toksik madde içeren işlemler terbiye işlemleri, yakma, haşıl sökme, ağartma, baskı işlemleri ve yıkamalar olarak bilinmektedir.

Çevre açısından en büyük tehlikelerden birisi de çöp haline dönüşen giysilerdir. Hızlı tüketim en fazla giyim alanında görülmektedir. Moda, insanlarda acımasız bir tatminsizliğe yol açmaktadır. Tüketiciler dahil oldukları moda çarkında kullan-at çılgınlığının bu büyük çöp dağını oluşturduğu bilincinde değillerdir. Moda sisteminin her yeni sezonda sunduğu cazibeli giysileri çılgınca tüketme duygusu tüketim çılgınlığının ortaya çıkmasına neden olmuştur.