MİTOLOJİ VE DİN - Deneme Sınavı - 1

Göğü ve yüceliği temsil eden tanrı (Zeus) bile gökyüzünde değil, Uludağ anlamına gelen Olympos dağına yerleştirilir. Doğru cevap C'dir.

Bugünkü tarih anlayışına göre, mitlerin kökeni MÖ 9. ve 8. yüzyıllara antik Yunan kültürüne dayandırılmaktadır. Homeros’un İlyada ve Odysseia destanlarında yansısını bulan kahramanlık çağı öykülerinden oluşan mitlerin, çağlar boyu toplumsal yapı ve çevre ile etkileşim içinde değişerek, dönüşerek dilsel, kavramsal ve düşünsel dünyada pek çok alanda etkilerine rastlanılmaktadır.

İlahi dinler, evreni ve içindeki varlıkları eşi ve benzeri olmayan tek bir Tanrı’nın yarattığını savunur. Tanrı, insanlığa doğru yolu gösteren mesajlarını melekleri aracılığıyla insanlar arasından seçilen peygamberlere vahiyle, peygamberler de kutsal kitaplar halinde onu insanlığa bildirmiştir. Bu kitaplar, bazı izah ve yorum farklılıklarıyla birlikte, Tanrı’nın ezeli ve ebediliğini, Tanrı’nın dışındaki varlıklar âleminin, ilk insan ve ilk peygamber Hz. Âdem’in cennetteki yaratılışı ve insanların yeryüzündeki diğer varlıklarla ilişkilerini vs. konu edinmektedir.

Antik Yunancada söz, öykü anlamına gelen mit (mythos), ilk veya ilkel insan topluluklarının, evreni, yeryüzünü ve tabiat olaylarını kişileştirerek yorumlama veya henüz sırrını çözemedikleri hayat ile ilgili her türlü sorunu kendileri için anlamlı olacak biçimde açıklama gereksiniminden doğmuş öykülerdir.

Eski Yunan dünyasında ustalık ya da kabiliyet, arete (erdem) kelimesiyle ifade edilmekteydi. Eski Yunan dünyasında vahy bilgisi yoktur. Bol miktarda mantike (esinlenme) vardır. Bunu daha sonraları en çok Sokrates’te görmekteyiz. Hesiodos’un kozmoloji ve doğa anlayışında temel kavram, khaostur. Bundan diğer maddeler zaman içinde çıkarak düzenli ve güzel evren, kosmos meydana gelmiştir. Theoria, yani tefekkürün ikinci anlamı, bununla ilişkili olarak, gezmektir. Bilgelik, geniş bir hayat tecrübesi içinde gezmeyi gerektirir. Eski Yunan dünyasında bu işin piri, Ksenophanes’ti.

Troya seferinden dönen Odysseus’un başından geçen ve ülkesinde yaşanan olayları anlatır.

.

Eski Yunan’da tanrılar insanın ne yaptığı ile çok az ilgilidir.

Mitler’in işlevleri dört ana noktada toparlanabilir. İlk olarak, mitler, evrenin ürpertici ve bağlayıcı bir gizem’e sahip olduğunu -mysterium tremendum et fascinans- insan bilincine yansıtmaktadır. Kendisi aracılığıyla evrende varolan ve gerçekleşen herşeyin olduğu gibi kabul edilmesini sağlamaktadır: Evren ve içinde barındırdığı varlıklar âlemi, birbiriyle bağlantısız ve anlamsız değildir. İkinci olarak, mitler, insana hayatı, olayları ve insanın geleceğine ait yorumlayıcı-izah edici bütüncül bir imge geliştirmekte ve sunmaktadır. Üçüncü olarak, mitler, oluşturduğu inançlar ile doğa karşısında ve toplumda görece istikrarlı ve ahlaki bir düzeni savunmaktadır. Mitlerin dördüncü en canlı, önemli işlevi, insanın evren ve toplumsal dünya içindeki yeri ve anlamıyla ilgilidir. İnsan kendi var oluş anlamını, doğal ve toplumsal çevresinde bulabilmektedir. İnsan, mitler vasıtasıyla sırasıyla kendisiyle -mikro-kozmos-, ürettiği kültürüyle -mezo-kozmos-, ilişkili olduğu evrenle –makro-kozmos- ve her şeyin ötesinde yaratıcı tanrısal güç ve irade ile uyum içinde yaşamayı öğrenmektedir.

Homeros’un İlyada destanında aristokratik bir siyasal-toplumsal düşünüş savunulur. Örneğin feodal beylikler federasyonunun yöneticisi olarak görünen Agamemnon soyunu Zeus’a dayandırır. Homeros’a göre, ‘krallık yetkisi Zeus’dan gelir. Akıllı Zeus Kralları sever’. ‘ Her kafadan bir ses çıkarsa iyi olmaz. Bir tek kral olmalı, bir tek baş’ olmalıdır.

Oinomaos, Elis (Eleia) bölgesinde bulunan Pisa'nın kralıdır. Yunan mitolojisinde Savaş tanrısı Ares ile Harpinna'nın oğludur. Theseus, Atina'nın efsanevi kralıdır. Annesinin Ethra, babasının Poseidon olduğu söylenir. Akhilleus, Peleus'la Thetis'in oğludur. Thetis, Su tanrıçası olarak bilinir. Aeneas, Kral Ankhises ile Aphrodite'nin oğludur. Afrodit, Yunan mitolojisinde aşk ve güzellik tanrıçasıdır.

İonia düşünürleri, doğrudan toplumsal, siyasal sorunlarla uğraşmayı daha sonra gelecek düşünürlere bırakarak, ’mademki evrendeki olaylar tanrıların istekleri ve iradeleriyle oluşmuyor, bu olayların temelindeki gerçek nedir? Kendi kendine oluşan evrenin aslı, ana maddesi nedir?’ sorusuna mitolojik öykülerin dışında cevap aramışlardır.

İonia düşünürleri mitolojik açıklamalara, mitolojik dünya görüşüne karşı bir kuşku beslemeye başladılar. İonia düşünürleri mitolojik inançların doğal-toplumsal gerçeğe uygun olup olmadıklarını tartışmaya kalkmadılar, ancak her değişim sürecinde olduğu gibi, onları bir yana bırakarak, başta doğa olayları olmak üzere, olgu ve olayları farklı biçimde açıklamaya çalıştılar. Onlara göre, doğa ve toplum tanrıların kontrolü altında olsaydı, onların irade ve istekleri dışındaki bu gelişmeler, aristokrasiden demokrasiye geçiş yaşanamazdı. O halde bu durumu başka bir şekilde açıklamak gerekmektedir. Böylece evrenle ilgili açıklamalarda mitler değişmeye ve yerini temel nedenlere bağlı açıklamaya logos’a bırakmaya başlamıştır. Ancak, bu durum, mitlerin yok olması anlamına gelmemektedir.

İnsanlar kendilerini, öteki hayvanlardan ve doğadan koruyabilecek duruma gelirler. Ama o zaman daha insanlar devlet bilgisine sahip olmadıkları için, kendilerini birbirlerinin saldırılarından koruyamazlar. Öyle ki, bu yüzden neredeyse yok olup gideceklerdir. Zeus, insanların bu durumuna acır; yok olup gitmelerine gönlü razı olmaz. İnsanlar birbirini yiyip bitirmesinler diye, Hermes ile insanlara devlet bilgisini gönderir.

Canlılar yaratıldıktan sonra onları donatma işi iki kardeş tanrıya, Prometheus ve Epimetheus’a verilir. Prometheus, Olympos’a çıkıp tanrılardan ateşi, ateşin yardımıyla yapılan araçları, dolayısıyla zanaatları, çalarak hayvanlardan korunması ve kendini donatması için insana verir. Eski Yunan mitolojisinde Atina’nın isminin bir zeytin dalı sayesinde belirlenmiştir. Zeus yeni kurulacak olan şehre isim koymak için tanrılar meclisini toplar. Kente en değerli armağanı veren tanrı veya tanrıçanın şehre adını vereceğini ve koruyucusu olacağını söyler. Deniz tanrısı Poseidon denizden savaşlarda çok işe yarayacak bir at yaratır ve meclisin dikkatine sunar. Akıl, bilim ve sanat tanrıçası Athena’nın hediyesiyse zeytin dalıdır. Bu ağaç yüz yıllarca yaşayacak, insanlar meyvesinden beslenecektir. Ayrıca ağacın meyvesinden bir sıvı elde edilecektir. Bu sıvı yaraları iyileştirecek, geceleri aydınlatacaktır. Yarışmanın kazananı Athena olur. Deniz Tanrısı olan Poseidon ise, insanlara ilk atı vermiştir.

Esrarengiz ve kutsal İnsan ile Tanrı’yı birleştirme anlamına gelen religare, evreni ve yaşamı meydana getiren sebep ya da insanları bir araya getiren kutsal sebep anlamına gelmektedir.

Din etimolojik olarak, Arapça ‘usul, adet, tutulan yol ve huy’ anlamına gelirken, eski Yunanca’da ‘korku ile karışık sevgi ve saygı’ anlamına gelmektedir. Rudolf Otto ise, dini ‘korkutucu, büyüleyici sır’ olarak tarif etmektedir. Geertz’in tanımı, ortak vurguları içeren Berger ve Bellah’ın tanımlarıyla da örtüşmektedir. Din, ‘yüce, hürmete şayan ve kutsal olarak kabul edilebilecek bir geçerlilik kavramı tarafından yaratılan sonsuzluk duygusu ve bu duyguyu anlamlandırmayı sağlayan kavramsallaştırılmış bir kültürel sistemdir’.

Mitler, oluşturduğu inançlar ile doğa karşısında ve toplumda görece istikrarlı ve ahlaki bir düzeni savunmaktadır. İnsanı doğa yahut coğrafya ve tarihle koşullanmış toplumsal grubunun gereksinimlerine göre biçimlendirir. Her ne kadar kaynakları doğal olanla bir şekilde bağlantılı olsa da, insan ilişkileri toplumsal olarak kurgulanır ve üretilir. Böylece toplumsal hayatın devamlılığı korunmuş olur. Mitler’in işlevlerindendir.

Sosyolojik, psikolojik ve antropolojik açıdan bakılınca, din, toplumda oldukça çok işlevlere sahiptir. Her şeyden önce, din, yaşanılan hayatı ve fizik dünyayı açıklamaya hizmet eder. Din hayatta karşılaşılan ve insan zihninde önemli yer işgal eden ölümcül soruların cevabını verir. Onlarla başa çıkma ve üstesinden gelmeye yardım eder. Din, kendisiyle birlikte oluşan kültürün olduğu kadar, hayatın üzerinde inşa edileceği temel değer ve esasları ortaya koyar. Din, aynı zamanda, hayatın belirsizliklerini en aza indirme ve kontrol etmeyi temin eder. Belirsizlik kavramı, dinin cevap vermeye çalıştığı hayatın ‘büyük problemler’i düşüncesiyle bağlantılıdır. Din böyle devasa problemlere cevap üretme teşebbüsüyle, insanların ‘bilme ihtiyacı’nı karşılar. Böylece insanların hayat hakkında yaşadığı belirsizliklere karşı bazı çareler önerir.

İnsan, kendi başına yaşayan bir varlık değildir ve o ancak doğal ve toplumsal çevresiyle var olabilir. Aristo’nun diliyle, insan zoon politikon’dur; yani siyasal-sosyal bir varlıktır. O’na göre, ‘yalnız yaşayan ya Tanrıdır, ya da hayvandır’.

Mitler, doğaüstü varlıklarla doğal, toplumsal varlıklar arasında var olduğuna inanılan ilişkilerinin dinsel veya yarı dinsel özellikler taşıyan, insan biçimci, antropomorfik, bir düşünce yapısının ifadesidir. Bu düşünüş tarzında, doğa güçleri olağan üstü özelliklere sahip canlı varlıklar, yani tanrılar olarak algılanır ve onların Olympos Dağı’nda tanrılar Pentaon’unda yaşadıklarına inanılır. mitolojik düşünce, ilk olarak, insanın hayatın içinde deneyimlediği olgu ve olaylar silsilesine göndermede bulunan benzetmelere ve analojiye dayanan bir düşünme biçimidir. Örneğin, ‘güneşin batması ile insan hayatının geçiciliği’ arasında kurulan ilgi analojiktir. Tümevarımcı ve tümdengelimci değildir. Bu düşünüşte doğa güçleri canlı varlıklar(tanrılar), insan-doğa, insan-insan ilişkileri ve doğal-toplumsal olaylar onların düşünce ve eylemlerinin ürünü kabul edilerek, mitlerle açıklanmaya çalışılır. Sati, eski bir Hindu adetidir. Ölmüş kocasının cesedinin yığılmış odunlarla yakılması esnasında, dul kalan eşi ateşin içine canlı olarak atlayarak kocasının cesediyle birlikte kendisini de yakmasıdır. Toplumsal olarak kabul gören ve ritüel olarak da onaylanan bu davranışla, kadın, aileye sadakati, dul bir kadının ailesi için ne büyük bir onur kaynağı olduğunu göstermiş ve ölüm sonrası kendisinin daha üst bir varlık konumuna yükseltileceği inancına uygun davranmış olmaktadır.

Seçeneklerin hepsi mit kavramının tanımlarıdır. Doğru yanıt E'dir.

Seçeneklerin hepsi sanat ve mit ilişkisinin günümüze değin ulaşmasını anlatır. Doğru yanıt E'dir.

Mitin simgesel, insanüstü veya kutsal bir yönü vardır. Bu simgesellik ve kutsallık, insan hayatı, insanın evrendeki yeri ve anlamı ile ilişkili soru ve sorunlardan kaynaklanır. Doğru yanıt B'dir.

Mitolojik düşünce, ilk olarak, insanın hayatın içinde deneyimlediği olgu ve olaylar silsilesine göndermede bulunan benzetmelere ve analojiye dayanan bir düşünme biçimidir. İkinci olarak, mitolojik düşünce edilgen bir düşünme biçimidir. Üçüncü olarak, insan biçimcidir. Dördüncü olarak, mitolojik düşünce tek bir formata sahip değildir, çoğul bir yapıya sahiptir. Fakat tümevarımcı ve tümdengelimci değildir. Doğru yanıt C'dir.

Mitlerin seçeneklerde sıralanmış işlevleri arasında insanların hoşça vakit geçirmelerini sağlamak gibi bir işlevi yoktur. Doğru yanıt D'dir.

Dinin ibadet boyutu, onun sosyolojik boyutunu da içermektedir. Her din bağılıları arasında toplumsal ilişkiler kurmak ve bu ilişkileri sürekli tutacak yapılanmalara gitmek durumundadır. Böylece bireyleri birbirine bağlayarak, onların toplumsallaşmasına önemli katkılar sağlar. Çünkü insan yaratılışı gereği, toplum halinde yaşayan bir varlıktır. Doğru yanıt E'dir.

Din bir bilgi sistemi değildir. Çağlar boyunca, bir dine inanmanın insanlığa sağladığı olumlu katkı veya olumsuzluklar tartışılırken, bu husus göz önünden kaçırılmaktadır. Doğru yanıt A'dır.

Dinler, insanlığın mutlu olabilmesi için doğal ve toplumsal dünya kaynaklı sorunları aşmak için, insanları sevgiye, kardeşliğe, yardımlaşmaya, dayanışmaya ve fedakârlığa çağırmaktadır. Doğru yanıt E'dir.

İngiliz filozofu Bertrand Russell bir tarihte cezaevine gönderilir. Hatıralarında anlattığına göre, başgardiyan Russell’ın kimlik bilgilerini tespit etmek için, ‘hangi dindensiniz?’ diye sorar. Filozof Russell, ‘ben agnostikim’ deyince, agnostisizmin ne anlama geldiğini bilmeyen gardiyan şu karşılığı verir: ‘pekala, nasıl olsa bütün dinler aynı kapıya çıkar’. Doğru yanıt B'dir.