MİMARLİK TARİHİ

Osmanlı dönemi, ilk egemenliğini kurduğu topraklar olan Batı Anadolu’da, kendine özgü bir ev üslubu yaratmıştır. Bu üslubun yükselişi imparatorluğun yükselişiyle eş zamanlı olmuş; klasik biçimlerine 17. ve 18. yüzyıllarda ulaşmış; 19. yüzyılda Batı etkilerini alarak 20. yüzyıla kadar ayakta kalabilmiştir.

Anadolu’da konut mimarisi bölgelere göre şu şekilde sınıflanabilir:
• Taş konut mimarisi: Güneydoğu Anadolu’da, Orta Anadolu’nun özellikle Niğde ve Kayseri (eski Kapadokya) bölgesinde (kuzey Suriye ile ortak kültürün ifadesi)
• Ahşap hatıllı taş mimari: Erzurum’dan başlayıp kuzeydoğu Anadolu’ya doğru (güney Kafkasya ve Dağıstan ile akraba)
• Ahşap iskeletli ev mimarisi: Doğu Karadeniz bölgesinde
• Düz damlı “kübik” taş mimari: Ege ve Akdeniz bölgesinde
• Kerpiç mimarisi: Orta Anadolu’nun daha çok köy ve küçük kentlerinde (kökü Yeni Taş Çağı’na kadar gider)
• Hımış yapı tekniğinde inşa edilmiş olan konut mimarisi: Anadolu’nun kıyıları ile orta yayla arasında bir ikinci çember gibi dolanan ve Sivas dolaylarından batıya ve İç Ege’den Toroslar’ın kuzey yamaçlarına kadar uzanan ve yer yer diğer bölgelerde ve Balkanlar’da görülen konut mimarisidir.

Mahalle kavramı, sosyal ve idari açıdan kendi içinde bir sistemi olan ve Türk yerleşimlerini diğerlerinden ayıran en önemli özelliklerin başında gelmekte olup, aynı zamanda İslam kentlerinin de bir özelliğidir. Mahallede zengin ve fakir ayırımı olmaksızın homojen bir yapı, sıkı komşuluk ilişkileri ve birbirini koruyup kollama gibi özellikler çok önemlidir. Zengin ve yoksul kesimler yerleşimde birbirinden ayrışmadığı gibi, zengin ve yoksul evleri arasında da dış görünüş ve temel ilkeler açısından ayrım yoktur. Evler yalnızca oda sayısı, iç düzenleme ve malzeme açısından farklılıklar göstermektedir. Geleneksel Türk kentlerindeki konutlar benzer özellikleri taşımalarına rağmen, tekdüzelikten uzak bir görüntü sergilemektedirler.

Türk evinin biçimlendiren bir diğer etken İslam dininin getirdiği yaşam tarzı olmuştur. Geleneksel İslam toplumunda önemli yeri olan mahremiyet kavramı, aile yaşantısının ve kadının gizliliğini sağlayacak şekilde, hem kentsel yerleşim, hem de konut plan şemasını etkilemiştir. Yerleşim bütününde, konut bölgeleri, çarşı bölgesinden ayrı bir alanda konumlanmıştır. İslam dininin konut ölçeğindeki etkisi ise, evlerin dışa kapalı, içe dönük biçimde planlanmış olmasıdır. Evin iç yaşamında kadının işlevi çok fazla ve kadının etkinlikleri çoğunlukla giriş katında olduğu için, zemin katlar dış dünyaya kapatılmıştır. Bu nedenle, tümüyle sağır olan zemin kat dış duvarları, yüksek bahçe duvarlarıyla da bütünleşerek sokak boyunca devam eden bir süreklilik oluşturmuşlardır. Dış dünyaya açılım çok sayıdaki üst kat pencereleriyle sağlanmakla birlikte, bu pencereler mahremiyeti sağlamak amacıyla ahşap kafeslerle örülüdür.

Batı tarzı kurumların oluşturulmaya başlanması, kent ve yapılaşmaya ait yeni yasaları da beraberinde getirmiştir. Yeni yasal düzenlemeler de konutta meydana gelen biçimsel değişikliklerin ortamını hazırlayan bir başka önemli faktör olmuştur. Öncelikle İstanbul'un yangın bölgelerinde ve modernleşmeyi sembolize eden Pera’da uygulamaya konan ve çeşitli imar düzenlemelerini içeren Ebniye Kanunları ile caddeler genişletilerek yeni normlara bağlanmış, bina cepheleri ve yüksekliklerine, parselasyona, inşaat tekniklerine yeni tanımlar getirilmiştir.

Sıra evler: İstanbul’da azınlıkların oturduğu semtlerdeki sıra evler ile Ege Bölgesi ve Ege adalarının sıra evleri, geleneksel kent fizyonomisini yavaş yavaş ortadan kaldıracak değişmelerin başlangıcını oluşturmuştur. Genellikle lojmanlar ile etnik ve dini cemaatlerin oluşturduğu toplu girişimler sonucu ortaya çıkmıştır. Özellikle orta gelir gruplarının yaşadığı semtlerdeki imar görmüş yapı adalarında dar parseller üzerinde yer alan bu konutlar, ahşap ya da kâgir farklı yapı sistem ve malzemesiyle inşa edilmişlerdir. Plan şemaları, biri yola, diğeri arka bahçeye bakan iki oda ile aradaki merdiven ve servis mekânlarından oluşmaktadır. İki, üç ya da dört katlıdırlar. Esas kat birinci kattır ve burada dar bir cumba yer almaktadır. Bu cumbanın üstünde, ikinci katta balkon yer almıştır. Odalar işlevlere göre özelleşmiştir. İstanbul’da Kumkapı, Kuzguncuk, Balat gibi semtlerde bu tip konutların örnekleri görülmektedir. Padişah Abdülaziz tarafından saray çalışanları için 1870’te yaptırılan ve mimar Sarkis Balyan tarafından tasarlanan Beşiktaş’taki Akaretler, bu türün ilk örnekleridir. Üslup olarak Neoklasik özellikler taşımaktadır. Taksim’deki Surp Agop evleri ise bir diğer önemli örnektir.

İstanbul’da İstiklal Caddesi üzerinde yer alan, mimar Raimondo D'Aronco tarafından tasarlanan Botter Apartmanı (1900), Art Nouveau akımının İstanbul’daki ilk ve nitelikli bir örneğidir.

Ankara başkent ilan edildiğinde Birinci Ulusal Mimarlık Akımı egemen mimari üsluptur. 1927’ye kadar, sadece büyük ölçekli kamu yapıları değil, konutlar da yeni Cumhuriyet’in ilk binaları olarak bu üslupta tasarlanmıştır. Bu anlayışta tasarlanan konutlar, planlamada Batı biçimlenmesi göstermesine karşın, cephelerinde Osmanlı mimarlık ve sanat ögeleriyle bezenmişlerdir. Asimetrik planlama, özelleşmiş mekânlar, orta hole açılan odalar, bodrum üzerinde yükseltilmiş zemin kat, mekânların dışa taşırılarak düzenlenmesi, kule görünümü verilmiş köşe mekânlar, geniş saçaklar, cumbalar, payandalar, balkon, kemer kullanımı, dönemin konut mimarlığındaki belirgin özelliklerdir.

Çoğulcu ortamda yeri olan bir diğer yaklaşım, yapıda kullanılan betonun brüt şekilde açıkta bırakılarak estetik bir ifadeye dönüşmesi ilkesine dayanan “brütalizm”dir. Haluk Baysal ve Melih Birsel tarafından tasarlanan Hukukçular Sitesi (İstanbul, 1960-61), Le Corbusier’nin oluşturduğu mimari dili ve Brütalist anlayışı yansıtan konut örneklerinin başında gelmektedir.

1930'lu yıllarda ardı ardına çıkarılan Belediye, Umumi Hıfzıssıhha, Yapı ve Yollar, Mühendislik ve Mimarlık yasaları, bireysel konut sunumunun yasal çerçevesini planlamaya ve konut sunumuna yeni evrensel boyutlar kazandırmaya yöneliktir. Arsa fiyatlarının yükselmesi sonucu, orta sınıfların bireysel olarak konut sahibi olma yolu güçleşince, yeni bir çözüm olarak gelişen yapsatçı sunum biçimine, bir alternatif olarak kooperatif eliyle sunum gelişmiştir. Kooperatifler eliyle konut sunumu, İkinci Dünya Savaşı öncesinde, sadece Ankara’da gerçekleşirken, savaş sonrasında diğer kentlerde de ortaya çıkmaya başlamıştır.

Ahşap hatıllı taş mimari: Erzurum’dan başlayıp kuzeydoğu Anadolu’ya doğru (güney Kafkasya ve Dağıstan ile akraba) Buna göre doğru cevap B'dir.

Hımış yapı tekniği, taşıyıcı sistemi ahşap karkas, kerpiç, taş veya
tuğla dolgulu, yatay ahşap ya da bağdadi sıva ile kaplı, zemin katı genellikle taş olan bir yapı tekniğidir. Geleneksel türk evi tanımlaması içine girer. Doğru cevap A'dır.

Hımış yapı tekniğinde inşa edilmiş olan konut mimarisi: Anadolu’nun kıyıları ile orta yayla arasında bir ikinci çember gibi dolanan ve Sivas dolaylarından batıya ve İç Ege’den Toroslar’ın kuzey yamaçlarına kadar uzanan ve yer yer diğer bölgelerde ve Balkanlar’da görülen konut mimarisi (Kuban, 1982: 196). Doğru cevap C'dir

Odalar, çadır yaşantısında olduğu gibi çok fonksiyonludur ve özelleşmemiştir. Bu fonksiyonlara ait yer sofrası, yatak gibi hareketli elemanlar her seferinde kurulup kaldırılmaktadır. Doğru cevap C'dir.

Dış sofalı plan tipi: Bir oda sırası ve önündeki sofadan oluşmuştur. Türkler Anadolu’ya yerleşmeden önceki Hitit ve Helenistik evlerinde de bu plan uygulanmıştır. Oda sıralarının L veya U şeklinde sofanın etrafında toplanmasıyla daha toplu ve ekonomik planlar oluşturulmuştur. İklimin elverişli olduğu yerlerde bu tip zamanımıza kadar uygulanmıştır. Zaman içinde camekân ve büyük pencerelerle kapanmıştır. Doğru cevap B'dir.

İç sofalı plan tipi: Bu tipte sofanın iki yanı oda sıraları ile çevrilmiştir. Bu tipe “karnı-yarık” ismi de verilmektedir. Genellikle iki cephesi de pencerelidir. Bu tip daha çok şehir evi karakterini taşımaktadır. Doğru cevap E'dir.

Osmanlı dönemi İstanbul konutlarının biçimsel analizlerinin yapılarak modern yaşama uyarlandığı İkinci Ulusal Mimarlık anlayışı, 1930’lu yılların sonlarından 1950’lerin başlarına kadar konutlarda da geçerli olmuştur. Akımın öncülüğünü yapan Sedad Hakkkı Eldem, tarihsel sürekliliğin sağlanabilmesi için mimari ögelerin yeni bir senteze ulaşacak şekilde yeniden yorumlanması gerekliliğine inanmış; 19. yüzyıl Türk evi üzerine yaptığı çalışmalarından türettiği bu mimari tavrı geliştirmiştir. Doğru cevap A'dır.

Çoğulcu ortamda yeri olan bir diğer yaklaşım, yapıda kullanılan betonun brüt şekilde açıkta bırakılarak estetik bir ifadeye dönüşmesi ilkesine dayanan “brütalizm”dir. Doğru cevap D'dir.

“yeni rejyonalist” (yeni bölgeselci) yaklaşım da, özellikle
yerleşim ölçeğinde gerçekleştirilen tasarımlarda geçerli olmuştur. Bu tasarımlarda, “çevre”, “kentsel doku
ve biçimler” ile “ölçek” kilit terimlerdir.

Doğru cevap E'dir.

1935 yılında Ankara’da kurulan Bahçelievler yapı kooperatifi ile Zonguldak’ta maden işçileri için yapılan Amele Evleri ilk örneklerdir. Doğru cevap A'dır