MİMARLİK TARİHİ

Osmanlı İmparatorluğu’nun başkentini 20. Yüzyılın modern bir başkentine dönüştürme çabası başta sultanlar olmak üzere devlet yöneticileri tarafından kararlı bir şekilde sürdürüldü. Mimari üslup, yönetim ve organizasyon ile altyapı çalışmaları kentin morfolojisini etkileyecek olan planlama çalışmaları ile tamamlandı. Osmanlı geleneksel kentsel sisteminde genel olarak külliyelerin kurucu ve düzenleyici rol oynadığı ve bütün kenti ele alan bir planlama anlayışının olmadığı bilinmektedir. 18. Yüzyıla kadar kentin ölçekli bir haritasının da bulunmadığı göz önüne alınırsa yeni ve eski arasındaki fark daha da anlaşılabilir olmaktadır. İstanbul’un ilk ölçekli haritası Kauffer tarafından 1776-78 yıllarında hazırlandı. Ancak kent planlama sürecinde köklü değişiklik Tanzimat’ın ilanı ile birlikte gerçekleşti. Tanzimat Reformlarının savunucusu Mustafa Reşit Paşa, İstanbul’un Paris, Londra, Viyana gibi Avrupa başkentlerine benzemesini ve planlamanın bilimsel olarak ele alınmasını istedi. Mustafa Reşit Paşa, cadde ve sokakların geometri kurallarına göre biçimlenmesini, binaların ahşap yerine kâgir malzeme ile yapılmasını istedi. Sultan II. Mahmut, 1839 yılında Alman mühendis Helmut von Moltke’yi kentin sokak ağının düzenlenmesi için görevlendirdi. Tarihi yarımadayı ele alan Moltke planı yeni, geniş ve doğrusal arterler açılmasını ve caddeler arasında kategoriler olmasını önerdi. Bu plan uygulanmadı ama daha sonra yapılan düzenlemeleri etkiledi.

19. Yüzyılın başında Melling’in çizdiği plan dışında geniş alanları etkileyen yangınlardan sonra kentin düzensiz sokaklarını gridal bir plan aracılığı ile düzenleme çabası olduğu görülmektedir. 1855’de kurulan İntizam-ı Şehir Komisyonu ve 1866’da kurulan Islahat-ı Turuk Komisyonu yolların gridal bir düzen kazanması, binaların kâgir malzemeden ve belirlenen standartlara göre yapılması için düzenlemeler yayınladı. 1796 yılından itibaren çeşitli dönemlerde sokakların genişliği, biçimi, binaların geri çekilme mesafeleri, yükseklik sınırları ve yangına karşı alınacak önlemlerin belirlendiği Ebniye Nizamnameleri kentin yapı çevresinin geleneksel yapıdan modern kentsel çevreye dönüşmesinde oldukça etkili oldu. 1856-1870 yılları arasında çok sayıda binanın tahrip olmasına neden olan üç büyük yangın bu düzenlemelerin uygulanması için fırsat olarak değerlendirildi. 1857 Aksaray yangını tarihi yarımadada büyük bir bölgeye zarar verdi. İtalyan mühendis Luigi Stotari bölgenin geleneksel dokusunu göz ardı eden gridal düzende, geniş ve düzenli caddeler planladı.

Sinan’ın son eseri olarak tanımlanan Üsküdar, Atik Valide Sultan Külliyesi, 1579-83 yılları arasında, II. Selim’in eşi, III. Murad’ın annesi olan Nur-Banu Sultan adına yapılmıştır (Kuban, 2007). Sinan’ın Süleymaniye’den sonra yaptığı bu ikinci büyük külliye, cami, medrese, hamam, imaret, türbe, tekke, sübyan mektebi, darül-kurra, darül-hadis, darüşşifa, tabhane ve kervansaraydan oluşmaktadır. Cami, mihrap duvarına paralel büyüyen dikdörtgen mekânın doğu-batı yönünde iki ayağa, kuzey-güney yönünde beden duvarlarına oturan altıgen bir merkezi kubbe ve onu destekleyen küçük yarım kubbelerle örtülmesi ile oluşmuştur.

İşlevlere göre bölümlere ayrılan Topkapı Sarayı’nda dış avlu ve iç avlu farklı kullanımlara ve tören düzenlerine göre anlam kazanmaktadır; 1472 tarihinde Fatih Sultan Mehmet tarafından yaptırılan Çinili Köşk ve Hazine Dairesi sarayın ilk yapıları olurken takip eden yıllar içinde yeni yapılar eklenmiştir.

Mimar Sinan tarafından yapılan III. Murat Köşkü ve mutfaklar ile IV. Murat’ın 1636 yılında yaptırdığı Revan Köşkü ve 1638 yılında yaptırdığı Bağdat Köşkü 17. Yüzyıl sonunda saraydaki önemli klasik dönem yapıları olarak dikkat çekmektedir. Daha sonra saray kompleksine eklemlenecek olan yapılar Osmanlı mimarlığında 18. Yüzyıldan itibaren gözlemlenecek olan yeni bir dönemin yani Batılılaşma sürecinin örnekleri olacaklardır.

Osmanlı tarihinde 1718-1730 yılları arasında ‘Lale Devri’ olarak adlandırılan süreç Batılılaşma döneminin ilk evresidir. 1718 yılında imzalanan Pasarofça antlaşmasının ardından Sultan III. Ahmet ve Nevşehirli İbrahim Paşa’nın önderliğinde başlatılan ıslahat hareketlerinin bir parçası olarak 1720-21
yılında ilk olarak Paris’e, ardından Viyana’ya, Petersburg’a, Berlin’e elçiler gönderildi. Bu elçiler gözlemledikleri Avrupa yaşam tarzını, kentleri, tiyatro ve opera binalarını, konutları, sarayları ve bahçeleri anlatan sefaretnameler yazdılar. Paris’e gönderilen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin seyahati sırasındaki gözlemleri ve yanında getirdiği çizimler değişimin biçimini
belirledi. Bu seyahatin ardından 1727 yılında İbrahim Müteferrika tarafından Müslüman toplumun ilk matbaası kuruldu. Bir yandan askeri alanda yenilikler yapılırken diğer yanda Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin beraberinde getirdiği Fransız mimarisi ve bahçelerine ait resimler değişimin modelini sağlamış oldu.

III. Selim döneminde askeri teknik okulların kurulmasına devam edilir. Topçu subayı yetiştirmek üzere açılan Mühendishane-i Berri Hümayun ile bugünkü İstanbul Teknik Üniversitesinin temelleri atılmış olur. Bu dönemde getirtilen yabancı uzmanlar ve mimarlar kent dokusunda ve siluetinde önemli değişiklere neden olan yapılar yaptılar. Barok, Rokoko ve Ampir üsluplarının motiflerini taşıyan Selimiye Kışlası, camisi ve İstanbul’da ilk gridal planlı yerleşim yeri olan Selimiye ve İcadiye mahalleleri kentsel doku ve siluetteki etkileri ile önemlidirler.

18. yüzyılın boyunca mimarlık alanında gerçekleşen uygulamaların incelenmesi sonucunda hanedanın Avrupa’nın üstünlüğünü kabul edip değişimin modeli olarak kabul ettiği gözlenmektedir.

Rasyonel, geometrik, simetrik, modüler, kütlesel ve anıtsal klasik mimari dilin yerini alan eğrisel çizgiler, bitki motifleri, dağılan tipolojik süreklilik ve her yeni yapıda farklı kurgulanan Batılı mimari tarz 18. yüzyıl mimarisinin genel özellikleri olarak belirtilebilir.

Osmanlı görünümü yerine, 1930’larda en güçlü dönemini yaşayan modern mimarlığın evrensel dili yeni Cumhuriyetin kimliğini oluşturmada tercih edildi.

Yeni kurulan ülkenin modern, pozitivist, laik ilkeleri modern mimarlığın teknolojik, rasyonel ve geometrik biçimsel dilini kolaylıkla benimsedi. Bu arada Almanya’daki rejimin baskısından kaçan sanatçı ve mimarlar arasından bazıları Türkiye’ye geldi. Mimarlık eğitimi ve uygulamasında etkili olan Theodor Jost, Ernest Egli, Clemens Holzmeister ve Hermann Jansen modern Türkiye’yi temsil eden bir mimarlık dili geliştirdiler. Tarihe ve kültürel verilere referans vermeyen, işlevsel, yalın ve geometrik biçimli yapılar özellikle başkent Ankara’da yoğun bir şekilde inşa edildi.

Sultan III. Selim, Nizam-ı Cedid ordusunun ihtiyaçları için 1793-4 yılında silah
fabrikası ve ardından üniformalar için bir tekstil fabrikası ile Boğaz’da Hünkâr İskelesi yakınında kâğıt fabrikası kurdu. Sultan II. Mahmut, sanayi yapıları inşa etmeye devam ederek Eyüp’te Haliç kıyısında bir iplik fabrikası ile 1835’de Feshane’yi, Beykoz’da askeri bot yapılması için ayakkabı fabrikasını kurdu. Marmara kıyılarında Zeytinburnu, Bakırköy, Yeşilköy ve Küçükçekmece’de yeni fabrikalar kurulmaya devam etti. Kentsel alanda ortaya çıkan bu durum bir
yandan kentin geleneksel yapısının çözülmesine yol açarken bir yandan da geleceğini de etkileyecek olan yeni bir mekânsal dağılımı oluşturdu.

Osmanlı Devleti’nde modern belediye örgütünün ilk adımı olarak 1855 yılında
Fransız kent yönetimi sistemini esas alan İstanbul Şehir Emaneti kuruldu.
Ancak yetkileri ve bütçesi kısıtlı olan Şehir Emaneti başarısız oldu ve İntizam-i Şehir Komisyonu adıyla yeni bir komisyon kuruldu. Komisyon, İstanbul’u diğer Avrupa başkentleri ile kıyaslayarak kentin güzelleştirilmesi, düzenlenmesi, yolların genişletilmesi, sokakların aydınlatılması, bina yapım yöntemlerinin iyileştirilmesi gibi önerilerde bulundu.

19. yüzyıla kadar varlığını sürdüren ve devletin imar faaliyetlerinden sorumlu olan Hassa Mimarlar Ocağı 1802 tarihinde Hendesehane’ye bağlanır ancak daha sonra 1831 yılında kaldırılır ve devletin imar faaliyetlerini yürütmesi için yeni bir teşkilat oluşturulur. Eğitim işlevinin eskisi gibi yerine getirilememesi nedeniyle yeterli bilgi ve donanıma sahip mimar yetiştirilemez. İmar faaliyetlerinin yabancı mimarlar tarafından sürdürülmesine olanak sağlayan bu eksiklik batılı normlarda eğitim veren bir okul kurulmasını sağlar. 1882 yılında II. Abdülhamid’in isteğiyle Osman Hamdi Bey tarafından Paris’teki Beaux Arts mimarlık okulu model alınarak kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi’nde eğitim kadrosu yabancı ve ağırlıklı olarak Fransız eğitimcilerden oluşmuştur.

Beşiktaş’ta Boğaz sırtlarında büyük bir Has bahçe içinde yapılmış köşk ve saraylardan oluşan Yıldız Sarayı’nın yapımına Sultan Abdülaziz tarafından başlanmış daha sonra Saray kompleksi, Sultan II. Abdülhamid tarafından etrafı duvarla çevrilerek imparatorluğun yeni yönetim merkezine dönüştürülmüştür.

III. Murat döneminde mimarbaşı olan Davud Ağa’nın ilk eserleri Sultan için yaptığı köşklerdir.
Bunlardan biri Sirkeci’de bulunan Sepetçiler Kasrı olup günümüze kadar ulaşmış nadir örneklerden
biridir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Davud Ağa’nın ölümü üzerine mimarbaşı olan Dalgıç Ahmet Ağa tarafından yapımına
devam edilen Yeni Cami’nin inşaatı bir süre durmuştur. Sultan IV. Mehmet’in annesi Turhan Sultan tarafından inşaatın tamamlatılması istenmiş ve o dönem mimarbaşı olan Mustafa Ağa tarafından 1663 yılında tamamlanabilmiştir. Osmanlı mimarlığında yapımı en uzun sürede tamamlanan bu külliye, cami, hünkâr kasrı, türbe, darülkurra, sübyan mektebi, sebil, çeşme ve günümüzde Mısır Çarşısı olarak bilinen arastadan oluşmaktadır. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Sinan’ın son eseri olarak tanımlanan Üsküdar, Atik Valide Sultan Külliyesi, 1579-83 yılları arasında, II. Selim’in eşi, III. Murad’ın annesi olan Nur-Banu Sultan adına yapılmıştır. Sinan’ın Süleymaniye’den sonra yaptığı bu ikinci büyük külliye, cami, medrese, hamam, imaret, türbe, tekke, sübyan mektebi, darül-kurra, darül-hadis, darüşşifa, tabhane ve kervansaraydan oluşmaktadır. Cami, mihrap duvarına paralel büyüyen dikdörtgen mekânın doğu-batı yönünde iki ayağa, kuzey-güney yönünde beden duvarlarına oturan altıgen bir merkezi kubbe ve onu destekleyen küçük yarım kubbelerle örtülmesi ile oluşmuştur. Kuzey yönünde bulunan son cemaat yeri çift revaklı, geniş bir saçakla şadırvanlı avluya doğru yönelmiştir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

17. yüzyılın hemen başında, 1609-1617’de Sultan I. Ahmet tarafından Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet
Ağa’ya yaptırılan Sultanahmet Camii bu yüzyılın ve Osmanlı İmparatorluğu’nun son anıtsal sultan camisi olmuştur. Osmanlı döneminde Atmeydanı olarak bilinen antik Hipodrom’un üzerinde
yapılan bu külliyenin inşasını gerçekleştirmek için burada bulunan ve devlet adamlarına ait bazı saray ve köşkler yıkılmıştır. Külliye cami, hünkâr kasrı, medrese, arasta, hamam, darüşşifa, sübyan mektebi, imaret, türbe ve sebil den oluşmaktadır. Şehzade Camii’nde olduğu gibi kare tabanın köşelerinde yer alan dört silindirik ayakla taşınan bir orta kubbe ve onu dört yanından destekleyen yarım kubbelerden oluşan plan şemasına sahiptir. Caminin kare biçimli büyük bir şadırvan avlusu bulunmaktadır. Cami, Osmanlı mimarlığındaki tek altı minareli yapıdır. Bir rampa ile çıkılan hünkâr kasrı camiye bitişik büyükçe bir köşk olarak yapılmıştır. İç mekânda yoğun olarak kullanılmış olan çini bezeme nedeniyle ‘Mavi Cami’ adıyla da anılmaktadır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Cedvel-i Sim adı verilen kanal, tasarımın temel öğesi olarak dikkat çekmektedir. Buna göre, doğal suyun bir kısmı oluşturulan kanal sistemine
bağlanmış, oluşturulan kanalın etrafında mermer rıhtımlar düzenlenmiş, bazı bölgelerde kanal
genişleyerek havuzlar ve bazı noktalarda kot farkı yaratılarak çağlayanlar oluşturulmuştur. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Osmanlı İmparatorluğunun yönetim merkezi ile sultanların ve ailesinin ikametgâhı olan Topkapı Sarayı kompleksinin yapımına Fatih Sultan Mehmet’in yaptırdığı yapılarla başlanmış ve daha sonra diğer sultanların yaptırdığı yapıların eklemlenmesiyle büyümüştür.

Pragmatik, rasyonel, dini ve geleneksel klasik dönem fiziksel çevre anlayışı yerine gösterişli, anıtsal ve sivil bir fiziksel çevre anlayışının dolayısıyla da bunu sağlayan yeni bir mimarlığın ortaya çıktığı görülmektedir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Sinan’ın son eseri olarak tanımlanan Üsküdar, Atik Valide Sultan Külliyesi, 1579-83 yılları arasında, II. Selim’in eşi, III. Murad’ın annesi olan Nur-Banu Sultan adına yapılmıştır.

Balyan ailesi tarafından yapılan dönemin dini yapılarında gösterişli, eklektik bir mimari tarzın benimsenmiş olduğu görülmektedir. Tek kubbeli temel cami tipolojisinin değişmemiş ancak eklemlenen
yeni programlar ve mimari üslup ile klasik camilerden ayrılan bir dizi cami Balyan ailesi tarafından yapılmıştır. Doğru yanıt D seçeneğidir.