MİMARLİK TARİHİ

Mimar Sinan’ın mimarbaşılık kariyerindeki ilk binası Hürrem Sultan adına 1538’de yapılan Haseki Külliyesidir

Selimiye Camisi, Sinan’ın mühendislik açısından da önemli başarılarından bir olarak değerlendirilmelidir. Tezkiret ül Bünyan’da Mimar Sinan, İslam dünyasına yaraşan, Ayasofya’nın kubbesini geçen bir kubbe yapmayı hedeflediğini ve ustalık eserim dediği Selimiye Camisinde bunu başardığını ifade etmektedir. Cami, mutlak bir simetri ekseni üzerinde olmak üzere üç yanı duvarlarla, güney yönünde ikiz medreselerle çevrili bir avlu içinde yer alır. Mimar Sinan, daha önce Azapkapı Sokullu ve Eminönü, Rüstem Paşa camilerinde daha küçük ölçeklerde denediği sekizgen tabanlı şemayı daha büyük bir kubbe ile burada gerçekleştirmiştir. 31.25 çapında, 43.25 metre yüksekliğindeki kubbeyi taşıyan ayakların çoğalması, ayak kesitlerinin incelmesini, kubbenin tabana sekizgen bir şemayla bağlanması pandantiflerin küçülmesini ve yarım kubbelerin ortadan kalkmasını sağlamıştır. Tüm mekânın büyük ve tek bir kubbe ile örtülmesi ile elde edilen mutlak merkezi mekân, caminin kütle düzeninde de kubbenin dört köşesine yerleştirilmiş eşit yüksekliklerdeki dört minare ile güçlendirilmiştir. Sinan’ın kalınlığı 3.80 metre ve yüksekliği aleme kadar 84 metre olan minarelerin inceliğini amaçladığını ve bunlardan ikisinde yaptığı üç ayrı şerefeye birbiriyle kesişmeden çıkan üç ayrı merdiven çözümü ile övündüğü Tezkiret ül Bünyan’daki ifadelerden anlaşılmaktadır. Kubbenin sekiz ayakla taşınması beden duvarlarının yükünü azaltmış ve açılan pencerelerle aydınlık ve ferah bir iç mekân elde edilmiştir. Hem iç hem de dış mekânda oldukça sade olan bezeme, yapının rasyonel ve geometrik üslubunu güçlendirmiştir. Büyük kubbeyi destekleyen payandalar dış cephenin küçük cephe bölümleri olarak düzenlenmesini sağlamış ve beden duvarlarının ağır etkisini ortadan kaldırmıştır. Yapının en önemli öğesi merkezi tek mekân ve onu örten kubbe olduğundan mihrap küçük, yarım bir kubbe ile örtülmüş ve mekânın simetri ekseni üzerinde bir niş olarak değerlendirilmiştir. Caminin, Selçuklular döneminde kubbe ve mihrap önü ilişkisi ile başlayan mimari kurgusu, camide kubbenin esas düzenleyici mimari eleman ve Sinan mimarlığında da esas mekânsal ve strüktürel eleman olması ile sonuçlanmıştır. Bu özellik Osmanlı mimarlığının İslam dünyası içindeki özgün karakterini oluşturan en önemli farklılıklarından birini oluşturmaktadır

Göçebe kültürünün önemli bir yapısı olan Çadır beraberinde dokuma, halı, kilim ve küçük sanatsal üretimleri de geliştirmiştir. Yurt adı da verilen yuvarlak planlı ve üstünde deliği olan bu çadırların daha sonraki yapı formları üzerinde etkili olduğu konusunda görüşler vardır.

İslam’ın en önemli yapısı olan cami, bu erken dönemde, Suriye’den güney İspanya’da Endülüs bölgesine kadar uzayan bölgede aynı plan şemasını genel olarak tekrarlar. Genellikle mihrap duvarına paralel sahınlardan oluşan çok ayaklı, avlulu bu tipolojinin günümüze kalan en erken örneği 8. Yüzyılda yapılmış olan Suriye’deki Şam Emeviye Camiidir. Mihrap duvarına paralel üç neften ortada olan ile kıble aksının ortasındaki kesişme noktasını bir kubbe örter. Bunun dışındaki mekânlar eğimli çatı ile örtülüdür.

Büyük Selçuklular, devlet memuru yetiştirmek için özgün bir yapı türü olan medreseleri inşa etmişlerdir. İlk medrese yapısı Tuğrul Bey döneminde (1038-63) Nişabur’da yapılmış daha sonra vezir Nizamülmülk (1018-1092) tarafından Bağdat, İsfahan, Belh, Herat, Basra, Musul gibi kentlerde Nizamiye Medreseleri kurulmuştur. Genellikle cami yanına ya da yakınına yerleştirilen medreselerin plan şeması da dört eyvanlı ve avluludur.

Büyük Selçuklular, devlet memuru yetiştirmek için özgün bir yapı türü olan medreseleri inşa etmişlerdir.

dört eyvanlı ve avlulu plan şeması bu dönemin bir diğer önemli yapı türü olan ve

önemli ticaret yolları üzerinde bir sığınma ve dinlenme yapısı olan kervansaraylar da kullanılmıştır.

Türklerin İslamiyet’ten önce sahip oldukları anıt mezar geleneğini İslami dönemde de sürdürdükleri ve buna uygun yapı türleri geliştirdikleri görülür. Kare ya da çokgen gövdeli mezar yapısının, konik bir külah ile örtülen türüne kümbet, kubbe ile örtülen türüne de türbe adı verilmektedir.

Camiler İbadet amacıyla yapılan dini yapılardır.

Divriğ ve çevresine yerleşen Mengücekliler’den günümüze kalan en önemli eser, Dünya Kültür Mirası ilan edilen, 1229 tarihli, anıtsal Divriğ Ulu Camisi ve Şifahanesidir. Anadolu Ortaçağ mimarisinin en özgün yapılarından biri olan bu külliye, birbirine bitişik iki yapıdan oluşmaktadır. Mimarı Ahlatlı Hürrem Şah’tır (Kuban, 2009). Caminin plan şeması, mihraba dik gelişen, çok ayaklı, mihrap önü kubbesi hem dışta hem de iç mekânda vurgulanmış, dikey ve yatay sahınların kesişme noktasında üstü açık bir ışıklık kubbesi ile 13. Yüzyıl’da Anadolu’da inşa edilen birçok cami ile benzer bir plan kurgusunu paylaşmaktadır. Caminin taşıyıcı ayakları arasında kalan her birim farklı biçimde tonozlarla örtülüdür.

Türkiye’de gelişen mimarlık tarihinin ilk dönemi Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya göç edip 11.Yüzyıl’dan itibaren yerleşmeye
başlamasından, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselme Devri olarak adlandırılan tarihsel döneminin sonuna kadar olan süreci kapsamaktadır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Mimari tasarım yetkinleştirilmiş ve Dor, İyon, Korint adlarıyla anılan üsluplar geliştirilmiştir. Antik Yunan Uygarlığı ortak din ve dil birliğine bağlı kentlerden kurulu bir sistem geliştirmiştir. Anadolu’nun batısında Efes ve Milet gibi önemli kentler kurulmuştur. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Osmanlı sanat üsluplarının belirlenmesinde etkili olan Osmanlı sanat kurumları arasında Osmanlı sarayının merkez teşkilatı içinde Şehreminliği’ne bağlı olan Hassa Mimarlar Ocağı imparatorluk alanı içindeki tüm yapı faaliyetlerinden sorumluydu (Afyoncu, 2001). Bu kurumun birinci görevi Sultan, ailesi ve diğer devlet adamları tarafından yaptırılan cami, saray, hamam, konut, köprü, türbe, kale gibiyapıların tasarımlarını yapmak, maliyetlerini hesaplamak, inşa ve onarım işlerini gerçekleştirmekti.

Mimar Sinan’ın mimarbaşılık kariyerindeki ilk binası Hürrem Sultan adına 1538’de yapılan Haseki Külliyesidir. Sinan tarafından tek kubbeli bir cami etrafında medrese, imaret, sübyan mektebi ve darüşşifadan oluşan külliyenin sıkışık bir alanda tasarlandığı yapıların birbirleriyle olan ilişkilerinden anlaşılmaktadır. 1602 yılında caminin doğusuna bir kubbeli birim daha eklenerek enlemesine genişletilmiştir

İmparatorluk içindeki bütün yapı etkinliklerinin tasarlanması ve uygulamasından sorumlu olan mimarbaşı altyapı etkinliklerini de gerçekleştirmekle yükümlüydü. 16. Yüzyılda nüfusu giderek artan kentin artan su ihtiyacını karşılamak üzere Mimar Sinan var olan su sistemini yenileyerek ve geliştirerek Kırkçeşme Su Yolları adıyla bilinen yeni bir altyapı sistemine dönüştürdü.

Çok işlevli zaviye yapıları Erken Dönem Osmanlı mimarlığının başlıca yapı türlerinden biridir.

Zaviyeler giriş aksı üzerinde, kapalı avlu durumundaki merkezi mekânın, biri mihrap önü kubbesi olmak üzere üç eyvanla çevrelenmesinden oluşan ters T plan şemasına sahiptir. Bu plan Orta Asya’dan Anadolu’ya taşınan dört eyvanlı plan şemasından türemiştir.

Yıldırım Beyazıt’ın Bursa’da yaptırdığı Yıldırım İmareti, Osmanlı klasik dönem külliyeleri için bir başlangıç denemesi olarak değerlendirilebilir. Medrese, şifahane, hamam, zaviye, imaret, han ve bir türbeden oluşan külliyenin ana yapısı olan zaviyede tabhane odalarının varlığına rağmen cami fonksiyonunun daha çok önem kazandığı söylenebilir. Ana eyvan olan ibadet mekânının tonoz yerine kubbe ile örtülmesi önemli bir dönüşümün işaretidir.

1135’te yapılan Zevvare Mescid-i Cuması’nda dört eyvanlı, mihrap önü kubbeli mekân düzenlemesi ilk kez tek yapıda birlikte kullanılarak Anadolu’da gelişecek olan cami tipolojisini etkilemiştir. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Büyük Selçuklular, devlet memuru yetiştirmek için özgün bir yapı türü olan medreseleri inşa etmişlerdir. İlk medrese yapısı Tuğrul Bey döneminde  Nişabur’da yapılmıştır. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Divriğ ve çevresine yerleşen Mengücekliler’den günümüze kalan en önemli eser, Dünya Kültür Mirası
ilan edilen, 1229 tarihli, anıtsal Divriğ Ulu Camisi ve Şifahanesidir.

Danişmentliler tarafından 12. Yüzyılda yapılan Niksar Yağbasan medresesinde olduğu gibi yapının orta
avlusu büyük bir kubbeyle örtülmüştür. Doğru yanıt E seçeneğidir.

Anadolu Selçuklu mimarisindeki yapılarda avlu
duvarlarına oturan kubbe ile beden duvarları arasındaki geçiş Türk üçgenleriyle sağlanmıştır. Çini mozaik
süslemeler, renkli taş geçmeler ve taş işçiliği dikkat çekicidir. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Birgi, Tire ve Selçuk bölgesinde kurulan Aydınoğulları Beyliğinin yapılarından biri olan Birgi Ulu Camisi (1312) çok ayaklı, ahşap çatılı, mihrap önü kubbeli Selçuklu geleneğine uygun olarak yapılmıştır. Doğru yanıt C seçeneğidir.