OSMANLI VE CUMHURİYET DÖNEMİNDE KONUT

Soru kökünde yer alan ifade "Konut" kelimesinin tanımıdır.

Osmanlı dönemi, ilk egemenliğini kurduğu topraklar olan Batı Anadolu’da, kendine özgü bir ev üslubu yaratmıştır. Bu üslubun yükselişi imparatorluğun yükselişiyle eş zamanlı olmuş; klasik biçimlerine 17. ve 18. yüzyıllarda ulaşmış; 19. yüzyılda Batı etkilerini alarak 20. yüzyıla kadar ayakta kalabilmiştir.

Türklerin göçebe gelenekleri ile İslam kültürünün yaşam tarzı, geleneksel Türk evinin biçimlenmesinde etken olmuştur.

Anadolu, Avrupa ile Asya arasında çok önemli bir bağlantı yeridir. Göç yollarının üzerinde olması, değişik iklim bölgelerine sahip olması ve tarih boyunca farklı uygarlıkların yerleşim yeri olması, Anadolu’daki Türk evinin biçimlenişini etkilemiştir.

Taş konut mimarisi: Güneydoğu Anadolu’da, Orta Anadolu’nun özellikle Niğde ve Kayseri (eski Kapadokya) bölgesinde (kuzey Suriye ile ortak kültürün ifadesi).

Ahşap hatıllı taş mimari: Erzurum’dan başlayıp kuzeydoğu Anadolu’ya doğru görülmektedir.

Ahşap iskeletli ev mimarisi: Doğu Karadeniz bölgesinde görülmektedir.

Hımış yapı tekniğinde inşa edilmiş olan konut mimarisi: Anadolu’nun kıyıları ile orta yayla arasında bir ikinci çember gibi dolanan ve Sivas dolaylarından batıya ve İç Ege’den Toroslar’ın kuzey yamaçlarına kadar uzanan ve yer yer diğer bölgelerde ve Balkanlar’da görülmektedir.

Göçebe kültürü, gerek yerleşim, gerekse konut ölçeğinde etkilerini belirgin şekilde göstermektedir. Göçebelerin doğa odaklı bir yaşantı sürmelerine paralel olarak, geleneksel Türk kenti organik bir doku ve ritmik bir düzende gelişmiştir. Geometrik olmayan formların konut, yol ve kent dokularını biçimlendirmesi insan ve doğanın etkileşimini göstermektedir.

Göçebeliğin “aile toplumu”nu getirmesi ve büyük aile kavramı, göçebelikten yerleşik düzene geçişte aşiretler ve oymaklar halinde yerleşilmesine ve mahallelerin oluşmasına neden olmuştur.

Göçebelerin yerleşik düzene geçişi, genellikle eski kentlerin çevresinde olmuştur ve neredeyse kırsal, tarımsal denebilecek bir ortamda yalın bir mimari oluşturmuşlardır. Yerleşik düzene geçişin tarım ekonomisini getirmiş olması, evin özellikle zemin kat kurgusunu etkilemiştir.

Odaların yan yana dizilmesiyle oluşan plan tipi, ev planları içinde en ilkel olan şemayı oluşturmaktadır. Odalar doğrudan bir kaldırım, trotuar veya avluya açılmaktadır. Üst katta ise bağlantı bir balkon ile sağlanmaktadır. Bu tip genellikle iklimin sıcak olduğu bölgelerde benimsenmiştir. Soğuk bölgelerde ise geçitlerin üzeri örtülmüştür. Bu tipe en çok Anadolu’nun güney ve doğu bölgelerinde rastlanmaktadır.

Bir oda sırası ve önündeki sofadan oluşmuştur. Türkler Anadolu’ya yerleşmeden önceki Hitit ve Helenistik evlerinde de bu plan uygulanmıştır. Oda sıralarının L veya U şeklinde sofanın etrafında toplanmasıyla daha toplu ve ekonomik planlar oluşturulmuştur. İklimin elverişli olduğu yerlerde bu tip zamanımıza kadar uygulanmıştır. Zaman içinde camekân ve büyük pencerelerle kapanmıştır.

Sofa evin merkezinde ve dört tarafı oda sıraları ile çevrilidir. Sofanın aydınlık olması için odalar arasında eyvan şeklinde boşluk bırakılmıştır. Böylelikle, sofaya açılan eyvan sayısı dörde kadar çıkarılabilmiştir. Bu plan tipi genellikle büyük ve zengin evlerde
uygulanmış, büyük şehirlerde ve özellikle İstanbul’da çok kullanılmıştır.

İstanbul’da azınlıkların oturduğu semtlerdeki sıra evler ile Ege Bölgesi ve Ege adalarının sıra evleri, geleneksel kent fizyonomisini yavaş yavaş ortadan kaldıracak değişmelerin başlangıcını oluşturmuştur.

Osmanlı döneminde Batılı yaşam tarzı ile ilk tanışma, 18. Yüzyılda Lale Devri ile gerçekleşmiştir.

1923-1938 arası olarak tanımlanan erken Cumhuriyet döneminin konut mimarisinde konutlar genellikle kendi başına var olmuş, kent projeleri ya da toplu konut yerleşimleri içinde ele alınmamış ya da çok sınırlı bir boyutta kalmıştır.

Ankara başkent ilan edildiğinde Birinci Ulusal Mimarlık Akımı egemen mimari üsluptur. 1927’ye kadar, sadece büyük ölçekli kamu yapıları değil, konutlar da yeni Cumhuriyet’in ilk binaları olarak bu üslupta tasarlanmıştır.

1927’de çıkarılan Teşvik-i Sanayi Kanunu (kadro yetiştirmek amacıyla yurtdışı eğitime adam gönderilmesini ve Avrupa’nın ilerici kadrolarının eğitim amaçlı ülkeye getirtilmesini öngören yasa) ile modern mimarlığın ülke gündemine oturması, konut tasarımlarında da etkisini göstermiştir. 1930’lar Modernizmi olarak da anılan bu yeni anlayış, genç Cumhuriyet’in yeni ideolojisi ile örtüşmüştür.