TÜRKİYE' DE MODERNLEŞME SÜRECİNDE KENTLEŞME VE KENT PLANLAMASI

Modernizm, geçmişe karşı şimdiki zamanın yüceltilmesini ifade eden dünya görüşüne paralel gelişen, sosyal, sanatsal ve kültürel bir akımdır.

Bu akım, bilime, insan aklına ve sanata güvenmenin, daha özgür, daha eşitlikçi, daha mutlu insanlardan oluşan toplumların gelişmesine neden olacağını savunmuştur.

Batı Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da feodalizmin çöküşü, toplumsal, ekonomik, politik sistemlerde meydana gelen değişimin bir ürünü olarak gelişen modernleşme, bugünkü içeriğine, burjuvazinin gelişmesi, sanayileşme ve Batı merkezli aydınlanma akımları sonucunda 400 yıllık bir süreçte kendi iç dinamikleriyle ulaşmıştır.

Türkiye modernleşme çabalarına, 19.yy.da Tanzimat’la birlikte başlamış, 1920’li yıllarda kurumsallaşan devlet ağırlıklı modernleşme hareketleri yerini, 1950’lerden itibaren toplum ağırlıklı modernleşmeye bırakmıştır.

Modernizm için kent; insanın çevresini ve toplumsal ilişkilerini biçimleyebilme, örgütleyebilme gücünün ifadesidir. Kentleşme, modernizasyon projesinin gerçekleşmesi için bir adımdır.

Kentleşme; kırsal yerleşmenin kente dönüşmesi veya kentin büyümesi nedeniyle demografik;kentsel işgücü biçimlerinin, tarımdan sanayi ve hizmetlere kayması nedeniyle ekonomik; fiziksel çevre ve yaşama koşullarında değişim nedeniyle mekânsal; sosyal değişme ve yeni biçimlenme nedeniyle sosyal ve yönetimsel boyutları olan bir süreçtir.

İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gelişmekte olan ülkelerde, ülke ölçeğinde sosyo-ekonomik sorunlara çözüm getirmede etkili bir araç olarak değerlendirilen sanayileşmenin ülke yüzeyinde yaygınlaştırılmasının; ekonomik kalkınma hızının artması, yaşam standardının yükseltilmesi, yeni iş olanaklarının sağlanması vb. birçok önemli soruna çözüm getirebileceği kanısı yaygınlaşmıştır.

Birinci Dünya Savaşı’nda yaklaşık olarak 400.000 kişinin cephede hayatını kaybetmesi, 1.600.000 civarında hasta, kaçak ve kayıp asker bulunması, sağlık koşullarındaki bozulmalar, işgal ve etnik çatışmalar nedeniyle ölüm oranının artması buna karşın erkek nüfusun büyük bir bölümünün asker olmasının doğum oranının düşmesine neden olması nüfusun azalmasında etkili olan faktörlerdir.

Cumhuriyet’in ilanından sonra Türkiye’nin nüfusu artmaya başlamıştır. Lozan Antlaşması uyarınca yapılan mübadele, çözümlenmesi oldukça güç yerleşme sorunları yaratmıştır. En yoğun göç hareketi, 1923-1929 yılları arasında olmuştur.

Hızlı kentleşme sürecinin temel nedenleri, teknolojik gelişme, uygun tarım arazilerinin marjinal sınırlara kadar kullanılması, toprak sahipliğinin bölünmesi ve kutuplaşması gibi “kırın itim- itici faktörler ’ ile birlikte hızlı nüfus artışıdır. Bir diğer neden, ulaşım olanaklarının artması, altyapının özellikle ulaştırma bağlantılarının 1950’li yıllardan sonra hızla gelişmesi, kırın köy yerleşmesinin dışına açılması, aynı şekilde haberleşme olanaklarının artması sonucunda dış dünya ile ilişkilerinin güçlenmesini sağlayan iletici faktörlerdir.

Sanayileşmenin, kentleşmeye koşut olarak gelişmemesi nedeniyle kentlerde yaratılan iş olanaklarının sınırlılığı, kırdan kente göç edenlerin marjinal sektör adı verilen mevsimlik işçilik, seyyar satıcılık gibi örgütsüz işlerde çalışmaları sonucunu doğurmuştur.

1950’lerden sonra, ekonomik ve sosyal bünyedeki gelişmeler yanında, sanayileşme ve tarımda makineleşmenin başlaması gibi nedenlerle başlayan hızlı bir göç hareketi, başlangıçta birkaç büyük kent de görülürken, daha sonra da bütün büyük kentlere yönelmiştir.

Modernizmin kent planlama anlayışı, 1933 yılında deklare edilen Atina Kartası ile en gelişmiş ifadesini bulmuştur. Kent ve çevresinin sosyo-ekonomik ve politik bir bütünlük olarak görüldüğü bu planlama anlayışında, kent mekânının, oturma, çalışma, dinlenme ve dolaşım-ulaşım olmak üzere 4 bölgeye ayrılarak planlanması esastır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda, şehircilik uygulamalarına dönük ilk çabalar, reform döneminin başından itibaren görülmüştür. Kentlere düzen vermek amacıyla gerekli modellerin ve hukuki araçların yalnızca Batı tarzı şehircilikle sağlanabileceğine inanılmıştır.

Planın en temel özelliklerinden bir tanesi, İstanbul yarımadasının ticari ve idari işlerinin yürütüldüğü merkeziyle, eski Bizans kapıları arasında 5 ana arterden oluşan geniş caddeler açarak kesintisiz ve kolay bir ulaşım ağı geliştirmektir.

II. Abdülhamid döneminde, özellikle 1880’lerden sonra, demiryolu inşasında yabancı imtiyaz sahipleri ve şirketler devreye sokulmuş, Haydarpaşa ile İzmit, yaklaşık 100 km’lik bir demiryoluyla birbirlerine bağlanırken, Avrupa yakasında, İstanbul-Edirne hattı 1875’te tamamlanmıştır.

Atatürk Cumhuriyet’ in başkenti Ankara’nın hızla imar ve gelişmesinin önemini vurgulamış, bunun çağdaşlık hedefleriyle ilişkisini açıklamış, bu faaliyetler için kaynak bulma zorunluluğunu dile getirmiştir. Ankara kentine yönelik ilk planlama girişimi, 1924 yılında Heussler Haritacılık isimli bir müteahhit firma tarafından eski ve yeni kente dair yapılan düzenlemelerdir.

Ankara’nın imarı, Türkiye’deki diğer kentlerin imarına örnek oluşturmuş ve bu deneyimden elde edilen sonuçlar Türkiye’nin imar mevzuatının da biçimlenmesinde etkili olmuştur.

1937 yılında “İstanbul Nazım Plan İzah Raporu “ yayınlanmıştır. Prost Planı, İstanbul için geometrik dokulu bir yol ağı, ağaçlandırılmış geniş bulvarlar ve bitişik düzenli yüksek apartmanlar öngörmüş, geliştirdiği projenin bazı bölümleri halen yürürlükte olmakla birlikte, özellikle kentsel gelişme ve sanayi için arazi tahsisi gibi konularda önemli yanılgıları da olmuştur.

1984 yılında çıkarılan 3030 sayılı Büyükşehirlerin Yönetimine İlişkin Yasa ile, planlama ve uygulamada, Büyükşehir Belediyesi, ilçe belediyeleri ve valilik olmak üzere üç farklı kurum yetkili kılınmıştır. 1985 yılında, 6785/1605 sayılı İmar Yasası’ nın yürürlükten kaldırılarak, 3194 sayılı yasanın yürürlüğe girmesiyle, imar planlarını hazırlama ve hazırlatma yetkisi belediyelere devredilmiştir.

Toplumsal yapıda ortaya çıkan yeni sosyal tabakalaşmanın ortaya çıkardığı sıra ev, apartman tipi konutların yanında devlet erkânı, gayrimüslim zenginler ve elçiliklerin inşa ettirdiği saray, köşk ve malikâne türü yeni konut biçimleri ve alanları, banliyöleşme ve mübadeleler sonucunda oluşan göçmen mahalleleri konut alanlarında gözlemlenen değişikliklerdir.

1930 ‘lu yıllarda Sümerbank, DDY ve Şeker fabrikaları gibi devlet eliyle gerçekleştirilen fabrika alanlarında, işçi ve teknik personele yönelik konut, sosyal tesis, sağlık ve eğitim tesisleri, spor alanları vb. kullanımları yer almıştır.

1945-1950 yılları arasında, tarımda makineleşmeye bağlı olarak açığa çıkan işgücü sonucunda, özellikle büyük kentlere olan kitlesel göçler, büyük kentlerin çevrelerinde gecekondu türü yerleşmelerin gelişmesini hızlandırmış ve çok fazla sayıda nüfus, ilk defa modernliğin çelişkili duygularıyla karşı karşıya kalmıştır.

Tanzimat Dönemi’ nde, eski kurumlar güçlerini yitirmiş ve yavaş yavaş kente özgü bir yönetimin gerekliliği doğmuştur. Bunun bir sonucu olarak, devletin kent alanına etkili müdahalesi için bir dizi kurumsal değişiklik gerekmiş ve 1850’lerde başkentte bir belediye örgütlenmesine gidilmiştir.

Yerel yönetimlerle ilgili ilk gelişme, 1984’te çıkarılan 3030 sayılı Büyükşehirlerin Yönetimine İlişkin Yasa dır. Bu yasa ile büyükşehir belediyelerinin kurulmasına olanak sağlanmış, Ankara, İstanbul ve İzmir olmak üzere üç ilde Büyükşehir belediyeleri kurulmuştur.