MİMARLİK TARİHİ - Deneme Sınavı - 6

Geleneksel Türk evi 17. yüzyıldan önce örneklerine rastlanmayan, ancak eski dönemlerde de kullanıldığı saptanmış olan bu konut geleneği, Osmanlı kültür sentezinin dünya konut tarihine sunduğu en önemli katkılardan birisidir.

Osmanlı kültür sentezi, Anadolu’nun Türkler gelmeden önceki kültürü, Türklerin göçebe kültürü ve İran ile İslam kültürlerinden oluşmakta idi.

Oda ve sofa geleneksel Türk konutlarının plan şemasını oluşturan en önemli  elemanlarındandır?

İç sofalı plan tipi, sofasız plan tipi, dış sofalı plan tip, orta sofalı plan tipleri Geleneksel Türk evlerini dört ana bölümleri arasında yer almaktadır.

Osmanlı döneminde Batılı yaşam tarzı ile ilk tanışma  18. Yüzyılda Lale Devri ile gerçekleşmiştir?

19. yüzyılda Tanzimat Fermanı’nın ilanıyla konut tiplerindeki değişiklikler ve yenilikler arasında sofa yer almaz.  

1923-1938 arası olarak tanımlanan erken Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında,  Osmanlı’nın son döneminde hakim olan Birinci Ulusal Mimarlık Akımı geçerlidir.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında yaşanan hızlı kentleşme nedeniyle kentlerde buna paralel olarak yeterli imarlı arsa üretilememesi, arsa fiyatlarının hızla artırarak orta sınıfın konut edinme imkânını oldukça azalttığından konut ihtiyacının artmasıyla birlikte zaman içinde gecekondu ve yapsatçılık adında, iki yeni konut sunum biçimini ortaya çıkarmıştır.

Türkiye’de kentleşme ve göç hareketleri özellikle 1950’lerden sonra sonra hız kazanmıştır?

“Bu bölüm kapsamında, mimari koruma tarihi, yukarıda belirtilen yasal ve bilimsel tanımlar dikkate alınarak, Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı bağlamında ele alınacaktır. Günümüzde kabul gören mimari koruma’nın tanımı, kapsamı, ölçeği, süreci ile koruma yöntemleri, 19. yy’da şekillenmiştir.”

“1975 yılında Amsterdam Deklarasyonunda (Avrupa Mimari Mirası Kartası) “Bütünleşik Koruma” (Integrated Conservation) kavramına açılımlar getirilerek, koruma politikalarının yasal, finansal, teknik ve yönetsel açılardan desteklenmesi gereğine vurgu yapılmış; çevreyi etkileyecek kararların oluşturulmasında, halkın bir paydaş olduğu belirtilmiştir.”

“Avustralya ICOMOS’u tarafından oluşturulan Burra Tüzüğünde ise, daha önce Venedik Tüzüğü 1.maddesinde de vurgulanan “kültürel önem/anlam” kavramına dikkat çekilmiştir. Aynı zamanda Burra Tüzüğü, “tarihi bir yerin çevresinde, onunla ilgili alanlar ve nesneler onun kültürel değerine değer katıyorsa korunmalıdır” uyarısı yapmaktadır.”

“Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından önce, Osmanlı döneminde, mimari koruma kavramı kendini daha çok bakım ve onarım alanında göstermektedir. Bu kapsamda, Osmanlı’nın devlet yapısı içinde oluşturduğu, saraya bağlı bulunan Hassa Mimarları, 16 yy’dan itibaren önemli bir yapım, bakım ve onarım kültürü inşa etmişlerdir. Bu dönemde, onarım alanının örgütlenmesi, iki ayrı konu başlığında incelenebilir: Osmanlı toplumunun kültür varlığına karşı tutumu ve onarım sürecinin tanımlanması. Osmanlı toplumunun tutumu, bu tavırların günümüze kadar uzanması bakımından önemlidir. Osmanlı, bilgisizlik, ilgisizlik, bilinçsizlik gibi nedenler ile finansman ve fiziksel durum gibi zorluklardan dolayı, kültür varlıklarına karşı olumsuz tavırlar sergiler. Diğer taraftan, ‘dinsel değer yargıları’, ‘yapıların eskilik değeri’, ‘yapıların ekonomik ve işlevsel değerleri’ ve ‘vakıf kurumunun etkileri’ ile olumlu tavırlar oluşmuştur.”

"Bir döneme ilişkin hafızanın kaybedilmesine neden olabileceğinden dolayı bu
yapıların kaybedilmiş olması, uluslararası ve ulusal ortamlarda tartışılmaya başlanmıştır. Bu konudaki ilk örnek, Le Corbusier’in 1929’da tasarladığı Paris yakınlarındaki Villa Savoye olmuştur. Enkaz haline gelmiş olan Villa Savoye’un tarihi anıt kapsamı içine alınarak, 1958-67 yılları arasında restore edilmiştir."

“Özgünlük kavramının içeriği endüstrileşme sonrası dönemde hızla dönüşür. Klasik dönem koruma anlayışında olduğu gibi malzeme ve işçilikten çok, tasarımı oluşturan temel fikrin özgünlüğü ağırlık  kazanır.”

“Tekeli, Cumhuriyetin gelmesiyle 1950’ye kadar olan kısmına olan modern hareket dönemini “radikal modernite dönemi” olarak belirlerken, ‘50 sonrasından ‘80’lere kadar olan kısmı “popülistik modernite” olarak görüyor. Yani, birisi tek parti döneminin modernitesi, ötekisi çok parti döneminin modernitesi ve popülist kaygılara daha açık bir modernite olarak tanımlanıyor (Cengizkan, 2007).”

“1951 yılında kurulan Gayri Menkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEAYYK), hem ilke koyan hem de uygulamaya yönelik karar alan ve yasayla oluşturulmuş ilk kurum olması bakımından, cumhuriyet döneminde mimari koruma yaklaşımları açısından önemli bir eşik oluşturmaktadır.”

“Koruma mevzuatımızda, bir taşınmazın korunması için “eski” olma koşulu 1983 yılında 2863 sayılı Kültür ve Tabiat varlıklarını Koruma Kanunu çıktığından bu yana kalkmış olduğuna dikkat çekmektedir. [1950’li yıllara değin, anıtsal nitelikli kamu yapıları ile büyük programlı ve zengin süsleme  portföyüne sahip konut yapıları dışındaki yapılar “ miras ” olarak değerlendirilmemekteydi. 1973 yılında çıkan ve Cumhuriyetin ilk koruma mevzuatı olan 1710 sayılı “Eski Eserler Kanunu”nda, korunması gerekli taşınmazlar sayılırken bunların arasında “ konut ” bulunmamaktaydı (Madran, 2006).”

Selimiye Camisi, Sinan’ın mühendislik açısından da önemli başarılarından bir olarak değerlendirilmelidir. Tezkiret ül Bünyan’da Mimar Sinan, İslam dünyasına yaraşan, Ayasofya’nın kubbesini geçen bir kubbe yapmayı hedeflediğini ve ustalık eserim dediği Selimiye Camisinde bunu başardığını ifade etmektedir. Cami, mutlak bir simetri ekseni üzerinde olmak üzere üç yanı duvarlarla, güney yönünde ikiz medreselerle çevrili bir avlu içinde yer alır. Mimar Sinan, daha önce Azapkapı Sokullu ve Eminönü, Rüstem Paşa camilerinde daha küçük ölçeklerde denediği sekizgen tabanlı şemayı daha büyük bir kubbe ile burada gerçekleştirmiştir. 31.25 çapında, 43.25 metre yüksekliğindeki kubbeyi taşıyan ayakların çoğalması, ayak kesitlerinin incelmesini, kubbenin tabana sekizgen bir şemayla bağlanması pandantiflerin küçülmesini ve yarım kubbelerin ortadan kalkmasını sağlamıştır. Tüm mekânın büyük ve tek bir kubbe ile örtülmesi ile elde edilen mutlak merkezi mekân, caminin kütle düzeninde de kubbenin dört köşesine yerleştirilmiş eşit yüksekliklerdeki dört minare ile güçlendirilmiştir. Sinan’ın kalınlığı 3.80 metre ve yüksekliği aleme kadar 84 metre olan minarelerin inceliğini amaçladığını ve bunlardan ikisinde yaptığı üç ayrı şerefeye birbiriyle kesişmeden çıkan üç ayrı merdiven çözümü ile övündüğü Tezkiret ül Bünyan’daki ifadelerden anlaşılmaktadır. Kubbenin sekiz ayakla taşınması beden duvarlarının yükünü azaltmış ve açılan pencerelerle aydınlık ve ferah bir iç mekân elde edilmiştir. Hem iç hem de dış mekânda oldukça sade olan bezeme, yapının rasyonel ve geometrik üslubunu güçlendirmiştir. Büyük kubbeyi destekleyen payandalar dış cephenin küçük cephe bölümleri olarak düzenlenmesini sağlamış ve beden duvarlarının ağır etkisini ortadan kaldırmıştır. Yapının en önemli öğesi merkezi tek mekân ve onu örten kubbe olduğundan mihrap küçük, yarım bir kubbe ile örtülmüş ve mekânın simetri ekseni üzerinde bir niş olarak değerlendirilmiştir. Caminin, Selçuklular döneminde kubbe ve mihrap önü ilişkisi ile başlayan mimari kurgusu, camide kubbenin esas düzenleyici mimari eleman ve Sinan mimarlığında da esas mekânsal ve strüktürel eleman olması ile sonuçlanmıştır. Bu özellik Osmanlı mimarlığının İslam dünyası içindeki özgün karakterini oluşturan en önemli farklılıklarından birini oluşturmaktadır