MİMARLİK TARİHİ - Deneme Sınavı - 2

Japon kültürü

Ahşap iskeletli ev mimarisi

Üçgen biçiminde sofalı plan tipi

Levanten

Sayfiye konutları (köşk ve yalılar)

Botter Apartmanı

Birinci Ulusal Mimarlık Akımı

1965

Yapsatçılık

Gecekondu

Günümüzde kabul gören mimari koruma’nın tanımı, kapsamı, ölçeği, süreci ile koruma yöntemleri, 19. yy’da şekillenmiştir. Endüstri devriminin dünya üzerinde yarattığı etkiler mimarlık pratiğini ve kuramını da doğrudan etkisi altına almıştır. Bu etki sonucu ortaya çıkan yeni mimarlık yaklaşımları, mimari korumanın genel çerçevesini ve bağlamını hazırlamıştır. 20. yy’da ise, modernizmin etkisindeki bu koruma tanımında ve uygulamalarında çelişkiler ortaya çıkmıştır. Bu çelişkiler, 1964 tarihli Venedik Tüzüğü ile giderilmeye çalışılmıştır.

Bir kültür varlığına yapılacak müdahalenin temel ölçütü, onun öz niteliklerini korumak olarak kabul edilir. Koruma eylemi, kültür varlıklarının kullanımına ve (fiziksel ve sosyal) özelliklerine göre yapılır. Kültür varlığı niteliği taşıyan yapıyı değerli kılan her türlü mimari elemanın, yapının özgünlüğünden birşey kaybetmeksizin korunmasını sağlamak gereklidir.

1975 yılında Amsterdam Deklarasyonunda (Avrupa Mimari Mirası Kartası) “Bütünleşik Koruma” (Integrated Conservation) kavramına açılımlar getirilerek, koruma politikalarının yasal, finansal, teknik ve yönetsel açılardan desteklenmesi gereğine vurgu yapılmış; çevreyi etkileyecek kararların oluşturulmasında, halkın bir paydaş olduğu belirtilmiştir. Avustralya ICOMOS’u tarafından oluşturulan Burra Tüzüğünde ise, daha önce Venedik Tüzüğü 1.maddesinde de vurgulanan “kültürel önem/anlam” kavramına dikkat çekilmiştir. Aynı zamanda Burra Tüzüğü, “tarihi bir yerin çevresinde, onunla ilgili alanlar ve nesneler onun kültürel değerine değer katıyorsa korunmalıdır” uyarısı yapmaktadır.

Kültür varlığı bağlamında ortaya atılan kültürel ve ekonomik değerler, koruma gerekçelerini oluşturmaktadır. Kültür varlığı terimi, 1954 yılında, silahlı bir saldırıya karşı kültür varlığının korunması anlaşmasında (Convention for the Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict) ortaya atılmıştır.

Tartışma ve yazılarıyla 19. yy’da koruma kuramını oluşturan John Ruskin, William Morris, Gustavo Giovannoni ve Camillo Boito anıtın ‘belge değeri’ ve ‘malzeme özgünlüğü’ne vurgu yaparlarken, zanaatkârın yetenek ve becerisi ile ilişkili olarak ‘biricik’liğine de vurgu yapmaktaydılar.

II. Dünya Savaşı’nın yarattığı yıkımlar 1950’lerin sonunda büyük ölçüde giderilebilmiştir. Ancak bu savaş döneminde, mimarlık tarihçilerinin modern mimarlığın başyapıtları olarak tanımladığı yapıların birçoğu yıkılmıştır. Bir döneme ilişkin hafızanın kaybedilmesine neden olabileceğinden dolayı bu yapıların kaybedilmiş olması, uluslararası ve ulusal ortamlarda tartışılmaya başlanmıştır. Bu konudaki ilk örnek, Le Corbusier’in 1929’da tasarladığı Paris yakınlarındaki Villa Savoye olmuştur. Enkaz haline gelmiş olan Villa Savoye’un tarihi anıt kapsamı içine alınarak, 1958-67 yılları arasında restore edilmiştir.

Hassa mimarlarının sorumlu olduğu onarım sürecinde yapılacaklar, onarım öncesi keşif ve raporların hazırlanması, keşif sonuçlarının mimarbaşı tarafından Divan’a sunulması, onarımın doğrudan yürütülmesi ya da teknik denetimin yapılması, onarım sonunda muhasebe ve inşaat defterlerinin ön denetiminin yapılması olarak sıralanabilir. II. Mahmud döneminde, bu süreci etkileyecek bir gelişme olmuştur: onarımdan sorumlu olan örgütler saray kurumu olmaktan çıkarılıp, yeni devlet örgütlenmesi içinde yer alacak biçimde ‘Ebniye-i Hassa Müdürlüğü’ oluşturulur.

Modern mimari mirasının ortaya çıkış sürecini anlayabilmek için, 18.yy’da Endüstri Devriminin dünyada yarattığı etkiyi anlamak gerekir. Endüstri devrimi, “teknolojinin, endüstriyel üretimin ve ulaşım olanaklarının gelişmesi ile birlikte birçok alanda (teknoloji, üretim, kültür, ekonomi, toplumun sosyal yapısı, sanat ve mimarlık) yaşanan köklü değişim” olarak tanımlanabilir. 1765 yılında James Watt tarafından bulunan buharlı makinelerin kullanımı, endüstrileşme sürecini başlatır. 1830’dan sonra yoğunlaşan demiryolları geçtikleri yerleri yeni endüstri bölgelerine dönüştürürler. Endüstriyel eylemlerin belirli yerlerde toplanması sonucu hızla gelişen yeni kentler kurulur. Bunun sonucunda bu kentlere doğru yoğun bir nüfus akımı yaşanır. Diğer yandan, tarımda makinelerin kullanılması, verimin artması ve bu alanda giderek daha az iş gücüne gereksinim duyulması, kırsal alanda kentlere doğru yaşanan hızlı ve yoğun göçün bir diğer nedeni olur. Rasyonel düşüncenin gelişmesi, dini pratik ile toplumsal vicdan, dini yaşam ile sivil yaşam arasındaki bağların zayıflamasına ve dini otoritenin sivil yaşam üzerindeki etkilerinin azalmasına yol açar. Bu hızlı ve devingen kentleşme hareketi, yeni yaşama uyum sağlayacak şekilde, dini yapılar dışında, yapı tiplerinin ve biçimlerinin ortaya çıkmasına neden olur. Bunun bir sonucu olarak, 1920’lerde Modern Hareket ile başlayan dönemin ürünleri, değişen tasarım anlayışları, yeni malzemeler, yeni teknolojiler ve yeni üretim sistemlerinin kullanıldığı, bir başka deyişle değişimin şekillendirdiği yapı ve yapı gruplarıdır.

Kuruluş amacı modern mirasıkorumak olan DOCOMOMO, bu mirasın kapsamını belirlerken “tarihi referansların olmadığı, süsleme ve dekorasyon yerine işleve, tekniğe ya da mekânsal şartlara dayalı modern tasarım ilkelerini barındıran ürünler” tanımını kullanmıştır. Modern mimari mirasının, Dünya Miras Listesi bağlamında değerlendirilmesi ise, “bir zaman aralığında”, “mimaride ve teknolojide gelişmeler”, “insanlığın yaratıcıdehasının başyapıtı olmak”, “mimari veya teknolojide, sanatta, şehir planlama veya peyzaj tasarımındaki gelişmeler”, “bir yapı tipinin seçkin bir örneği, mimarlık ve teknoloji topluluğu ya da peyzajın insanlık tarihinde önemli bir basamağı yansıtması” ölçütlerine göre yapılmaktadır. Bu kapsamda, modern mimari mirasın korunması için öne çıkan ölçütler, yenilik-eskilik çatışması, özgünlük kavramı, sanat ve estetik değeri olarak sıralanabilir.

1980’lerle birlikte, katı mimari kuralların çözülmeye başladığı, ‘bütünlük’ ve ‘melezlik’ gibi kavramların öne çıktığı ve çeşitliliğin vurgulanmaya başladığı izlenmektedir. Güner’e göre, bu söylemlerin, Türkiye’deki modern mimari algısı üzerinde etkili olmaya başlaması neredeyse 2000’li yılların başında gerçekleşmiştir. Buradaki en önemli etkenlerden biri 2002 yılında DOCOMOMO_Türkiye Ulusal Çalışma Grubu’nun, Türkiye’deki 20. yy mimari ürünlerinin kapsamlı bir envanterinin çıkarılması amacıyla kurulmuş olmasıdır.