MİMARLİK TARİHİ - Deneme Sınavı - 17

Büyük Selçuklu mimarisinde esas yapı malzemesi olarak tuğla, bezeme malzemesi olarak da tuğla ve alçı kullanılmaktadır.

Kullanılan malzeme ise, bölgede kolayca elde edilebilen malzemeler olmuştur. Bu nedenle, iklimi birbirine yakın yörelerde dahi farklı malzemeler kullanılabilmiştir. Anadolu’da konut mimarisi bölgelere göre şu şekilde sınıflanabilir: 
• Taş konut mimarisi: Güneydoğu Anadolu’da, Orta Anadolu’nun özellikle Niğde ve Kayseri (eski Kapadokya) bölgesinde (kuzey Suriye ile ortak kültürün ifadesi) 
• Ahşap hatıllı taş mimari: Erzurum’dan başlayıp kuzeydoğu Anadolu’ya doğru (güney Kafkasya ve Dağıstan ile akraba)
• Ahşap iskeletli ev mimarisi: Doğu Karadeniz bölgesinde
• Düz damlı “kübik” taş mimari: Ege ve Akdeniz bölgesinde
• Kerpiç mimarisi: Orta Anadolu’nun daha çok köy ve küçük kentlerinde (kökü Yeni Taş Çağı’na kadar gider)
• Hımış yapı tekniğinde inşa edilmiş olan konut mimarisi: Anadolu’nun kıyıları ile orta yayla arasında bir ikinci çember gibi dolanan ve Sivas dolaylarından batıya ve İç Ege’den Toroslar’ın kuzey yamaçlarına kadar uzanan ve yer yer diğer bölgelerde ve Balkanlar’da görülen konut mimarisi.

Kullanılan malzeme ise, bölgede kolayca elde edilebilen malzemeler olmuştur. Bu nedenle, iklimi birbirine yakın yörelerde dahi farklı malzemeler kullanılabilmiştir. Anadolu’da konut mimarisi bölgelere göre şu şekilde sınıflanabilir: 
• Taş konut mimarisi: Güneydoğu Anadolu’da, Orta Anadolu’nun özellikle Niğde ve Kayseri (eski Kapadokya) bölgesinde (kuzey Suriye ile ortak kültürün ifadesi) 
• Ahşap hatıllı taş mimari: Erzurum’dan başlayıp kuzeydoğu Anadolu’ya doğru (güney Kafkasya ve Dağıstan ile akraba)
• Ahşap iskeletli ev mimarisi: Doğu Karadeniz bölgesinde
• Düz damlı “kübik” taş mimari: Ege ve Akdeniz bölgesinde
• Kerpiç mimarisi: Orta Anadolu’nun daha çok köy ve küçük kentlerinde (kökü Yeni Taş Çağı’na kadar gider)
• Hımış yapı tekniğinde inşa edilmiş olan konut mimarisi: Anadolu’nun kıyıları ile orta yayla arasında bir ikinci çember gibi dolanan ve Sivas dolaylarından batıya ve İç Ege’den Toroslar’ın kuzey yamaçlarına kadar uzanan ve yer yer diğer bölgelerde ve Balkanlar’da görülen konut mimarisi.

Kullanılan malzeme ise, bölgede kolayca elde edilebilen malzemeler olmuştur. Bu nedenle, iklimi birbirine yakın yörelerde dahi farklı malzemeler kullanılabilmiştir. Anadolu’da konut mimarisi bölgelere göre şu şekilde sınıflanabilir: 
• Taş konut mimarisi: Güneydoğu Anadolu’da, Orta Anadolu’nun özellikle Niğde ve Kayseri (eski Kapadokya) bölgesinde (kuzey Suriye ile ortak kültürün ifadesi) 
• Ahşap hatıllı taş mimari: Erzurum’dan başlayıp kuzeydoğu Anadolu’ya doğru (güney Kafkasya ve Dağıstan ile akraba)
• Ahşap iskeletli ev mimarisi: Doğu Karadeniz bölgesinde
• Düz damlı “kübik” taş mimari: Ege ve Akdeniz bölgesinde
• Kerpiç mimarisi: Orta Anadolu’nun daha çok köy ve küçük kentlerinde (kökü Yeni Taş Çağı’na kadar gider)
• Hımış yapı tekniğinde inşa edilmiş olan konut mimarisi: Anadolu’nun kıyıları ile orta yayla arasında bir ikinci çember gibi dolanan ve Sivas dolaylarından batıya ve İç Ege’den Toroslar’ın kuzey yamaçlarına kadar uzanan ve yer yer diğer bölgelerde ve Balkanlar’da görülen konut mimarisi.

Konumuna göre odaların önem ve değeri değişmektedir. Dış sıradaki odalar daha fazla ışık aldığı için daha değerlidir. Köşe odaları, çeşitli yönlere pencereleri olduğu ve sofanın sakin bir yerinde olduğu için, en değerli odalardır. Evin en önemli odası olan “başoda”, genellikle yola bakan bir köşe odasıdır ve üst katta yer almıştır.

Geleneksel Türk evinin en karakteristik ögesi, “sofa” denilen mekândır. Sofa, odaların ve eyvanın açıldığı, merdivenin bulunduğu genel bir dolaşım alanıdır. Aynı zamanda, ev halkının toplandığı bir mekândır. Hareket alanı dışında kalan bölümleri oturmaya ayrılmıştır.

Sofa, çeşitli yerlerde “sergi”, “segâh”, “sayvan”, “çardak”, “divanhane”, “hayat” gibi değişik isimlerle de anılmaktadır.

Sofanın şekli ve yeri, plan tipini oluşturan en önemli etkendir. Sofa odaların önünde, arasında veya
ortasında olabilir. Bu bağlamda, geleneksel Türk evlerini dört ana bölüme ayırmak
mümkündür: Sofasız plan tipi, Dış sofalı plan tipi, İç sofalı plan tipi, Orta sofalı

İstanbul’da azınlıkların oturduğu semtlerdeki sıra evler ile Ege Bölgesi ve Ege
adalarının sıra evleri, geleneksel kent fizyonomisini yavaş yavaş ortadan kaldıracak değişmelerin başlangıcını oluşturmuştur. Genellikle lojmanlar ile etnik ve dini cemaatlerin oluşturduğu toplu girişimler sonucu ortaya çıkmıştır.

Padişah Abdülaziz tarafından saray çalışanları için 1870’te yaptırılan ve mimar Sarkis Balyan tarafından tasarlanan Beşiktaş’taki Akaretler, bu türün ilk örnekleridir. Üslup olarak Neoklasik özellikler taşımaktadır.

Osmanlı dönemi İstanbul konutlarının biçimsel analizlerinin yapılarak modern yaşama uyarlandığı İkinci Ulusal Mimarlık anlayışı, 1930’lu yılların sonlarından 1950’lerin başlarına kadar konutlarda da geçerli olmuştur. Akımın öncülüğünü yapan Sedad Hakkkı Eldem, tarihsel sürekliliğin sağlanabilmesi için mimari ögelerin yeni bir senteze ulaşacak şekilde yeniden yorumlanması gerekliliğine inanmış; 19. yüzyıl Türk evi üzerine yaptığı çalışmalarından türettiği bu mimari tavrı geliştirmiştir

Kent planlamasına sağlık açısından yaklaşım, bu dönemde çok etkili olamamış, 1839 yılında sağlık yönetimi açısından önemli bir adım olarak kabul edilebilecek "Beynelmilel Sağlık Meclisi “ kurulmuştur.

1836-1837 yılında Moltke, İstanbul için, kentle ilgili imar kararlarının da bulunduğu ilk imar planını hazırlamaya başlamış, plan 1842 yılında tamamlanmıştır. Planın en temel özelliklerinden bir tanesi, İstanbul yarımadasının ticari ve idari işlerinin yürütüldüğü merkeziyle, eski Bizans kapıları arasında 5 ana arterden oluşan geniş caddeler açarak kesintisiz ve kolay bir ulaşım ağı geliştirmektir.

Tanzimat Fermanı`nın 1839 yılında ilanından, 1908`de II. Meşrutiyet`in ilanına kadar geçen yetmiş yıl içinde, İstanbul`a yönelik üç adet kent tasarımı projesi hazırlanmıştır. Bu projelerin ortak amacı; ulaşım ağını modernleştirmek ve Batı teknolojisi ile kültürünü esas alan bir kent imajı geliştirmektir. Her üç tasarım da Helmuth Von Moltke, F. Arnodin ve Joseph Antonie Bouvard isimli yabancı mimar ve mühendislere  aptırılmıştır.

Joseph Antonie Bouvard, düzenlilik, simetri, anıtların meydana çıkarılması gibi Güzel Kent ilkelerini kent dokusuna uygulamaya yönelik önerilerde bulunmuştur. Bouvard projelerinde, anıtlara çıkan üç şeritli, düz ve ağaçlandırılmış geniş caddeler, meydanlar ve rıhtım düzenlemelerinin amacı, İstanbul için modern, temiz ve süslü bir Avrupa kenti imajı yaratılmasına yönelik önerilerde bulunmuştur. Dönemin başka birçok projesi gibi, İstanbul’un sosyal, kültürel değerlerini dikkate almayan bu proje de, gerçekleşmemiştir.

Halil Ethem Bey’in Şehreminliği döneminde Lyon Belediyesi’nde çalışan Fransız mühendisi Auric, İstanbul Şehremaneti’ne atanmıştır. Auric, Aksaray, Çırçır, İshakpaşa ve Beyazıt’taki yangın alanlarına yönelik kısmi ve kent bütününe ilişkin imar planının hazırlanması için uğraşmıştır. Yenikapı -Unkapanı ve Aksaray-Beyazıt bulvarları Auric’ in tavsiyesiyle açılmış, Pera’yı bir asma köprüyle Süleymaniye ve Galata’ya bağlama fikri uygulanma şansı bulamamıştır Auric’ in aktivitelerine II. Dünya Savaşı’nın başlamasıyla son verilmiştir

Ankara kentinin planını hazırlamak üzere J. Brix, L. Jausseley ve H. Jansen isimli 3 plancı arasında uluslararası sınırlı bir yarışma açılmıştır. Yarışmada varsayımlar ve bazı sınırlamalar yarışmacılara önceden verilmiştir. Kentin 50 yıl sonraki nüfusunun 300.000 olması, kentin gelişme alanlarının, mülkiyeti kamunun elinde bulunan yeni alanlara kaydırılması, kalenin eski ve yeni yerleşme alanları için odak noktası olması, yarışma öncesi oluşmuş
yapı ve sokakların korunması, kentin büyük park ve hayvanat bahçesinin Atatürk Orman Çiftliği yakınında konumlandırılması, Bent Deresi’nin göl ve bahçeye dönüştürülmesi bu verilerden bazılarıdır. Yarışmayı, H. Jansen kazanmış ve Jansen Planı 23.7.1932 tarih ve 13209 sayılı, 5 yıllık imar programı ise 9.6.1934 tarih ve 21821 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnameleri ile onaylanmıştır.

Ankara kentinin planını hazırlamak üzere J. Brix, L. Jausseley ve H. Jansen isimli 3 plancı arasında uluslararası sınırlı bir yarışma açılmıştır. Yarışmada varsayımlar ve bazı sınırlamalar yarışmacılara önceden verilmiştir. Kentin 50 yıl sonraki nüfusunun 300.000 olması, kentin gelişme alanlarının, mülkiyeti kamunun elinde bulunan yeni alanlara kaydırılması, kalenin eski ve yeni yerleşme alanları için odak noktası olması, yarışma öncesi oluşmuş
yapı ve sokakların korunması, kentin büyük park ve hayvanat bahçesinin Atatürk Orman Çiftliği yakınında konumlandırılması, Bent Deresi’nin göl ve bahçeye dönüştürülmesi bu verilerden bazılarıdır. Yarışmayı, H. Jansen kazanmış ve Jansen Planı 23.7.1932 tarih ve 13209 sayılı, 5 yıllık imar programı ise 9.6.1934 tarih ve 21821 sayılı Bakanlar Kurulu Kararnameleri ile onaylanmıştır.

1936 yılında Fransız mimar ve plancı Henri Prost, İstanbul’u planlamak üzere davet edilmiş ve 1936 ile 1951 yılları arasında İstanbul`da bulunarak, kentin planlanmasında önemli bir rol oynamıştır. Prost’un 15 yıllık planlama çalışmaları; kentin Avrupa yakasının Nazım İmar Planının hazırlanması (1937) Asya yakasının Nazım İmar Planının hazırlanması (1939), Boğaziçi’nin her iki yakasının planlanması (1936-1948) ve meydanlar, yeni bulvarlar, parklar, yürüyüş yollarına ait çeşitli detay projelerinin yapılmasını içermektedir (Anjel, 1987: 34-39). Prost, 1936 ve 1937 yılları arasında, demiryolları ve deniz ulaşımı, haller (tağdiye teşkilatı), çarşı oluşumu, küçük sanayi, küçük sanatlar ve yayılma biçimleri, arkeolojik araştırmaların mevcut durumu, başlıca eserler, siteler ve anıtların tanınması, yeni bina oluşumları, yapılanma nizamları ve sıhhi nizamlar, bütün mahallelerin gelişme tarzı konularında araştırma yapmış ve 1937 yılında “İstanbul Nazım Plan İzah Raporu “ yayınlanmıştır.

1848 yılında Batı şehirciliğinin bazı temel ilkelerini getiren, Osmanlıların ilk imar yasası olarak kabul edilen ve sadece İstanbul için geçerli olan Birinci Ebniye Nizamnamesi yürürlüğe girmiştir. Bu Nizamname ile İstanbul’u Batılı kent modeli görüntüsüne göre ve kabul edilmiş yöntemler çerçevesinde yavaş yavaş değiştirecek parsellemelere gidilmiştir.