MİMARLİK TARİHİ - Deneme Sınavı - 7

Mimar Sinan’ın mimarbaşılık kariyerindeki ilk binası Hürrem Sultan adına 1538’de yapılan Haseki Külliyesidir

Davud Ağa tarafından 1594 yılında inşa edilen Cerrahpaşa Külliyesi cami, medrese, hamam ve türbeden oluşmaktadır. Dikdörtgen planlı camide orta kubbe altıgen taban üzerine oturtulmuş ve dört bir yanından küçük yarım kubbelerle desteklenmiştir. Nişancı Mehmet Paşa Camisinde olduğu gibi caminin girişinde, iç mekânda bir revak oluşturulmuştur. Fatih’te 1596 yılında yaptığı Gazanfer Ağa Medresesi türbe ve sebili ile birlikte cami içermeden oluşturulan külliyelerin ilk örneklerindendir.

Davud Ağa, İstanbul’da, deniz kenarında bulunan en büyük cami olan Yeni Cami’nin temellerini atmış dolayısıyla plan şemasını belirlemiştir. Sinan’ın Şehzade Camii plan şemasını tekrarlayan bu yapıda mihrap aksında bulunan giriş kapısı önünde bir sıra revak dikkat çekmektedir. Şadırvanın tam ortada yer aldığı kare avlunun cami ile birleştiği köşelere minareler yerleştirilmiştir. Davud Ağa’nın ölümü üzerine mimarbaşı olan Dalgıç Ahmet Ağa tarafından yapımına devam edilen Yeni Cami’nin inşaatı bir süre durmuştur. Sultan IV. Mehmet’in annesi Turhan Sultan tarafından inşaatın tamamlatılması istenmiş ve o dönem mimarbaşı olan Mustafa Ağa tarafından 1663 yılında tamamlanabilmiştir. Osmanlı mimarlığında yapımı en uzun sürede tamamlanan bu külliye, cami, hünkâr kasrı, türbe, darülkurra, sübyan mektebi, sebil, çeşme ve günümüzde Mısır Çarşısı olarak bilinen arastadan oluşmaktadır

17. yüzyılın hemen başında, 1609-1617’de Sultan I. Ahmet tarafından Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa’ya yaptırılan Sultanahmet Camii bu yüzyılın ve Osmanlı İmparatorluğu’nun son anıtsal sultan camisi olmuştur.

Lale Devri olarak adlandırılan ve 22 yıl süren bu dönemde Batı etkisiyle mimari ve kentsel yeniliklerin ortaya çıktığı görülür. Kağıthane deresi etrafında bir peyzaj düzenlemesi içinde oluşturulan rekreasyon alanları ile köşkler ve saraylar yeni tarz mimarinin hem kentsel hem de yapı ölçeğinde öncüsü olarak değerlendirilebilir. Kayserili Mehmet Ağa tarafından 1722 yılında inşasına başlanan Sadabad Sarayı ve çevresindeki düzenlemenin en dikkat çekici unsurlarından biri tasarlanmış peyzaj öğeleridir.

Pragmatik, rasyonel, dini ve geleneksel klasik dönem fiziksel çevre anlayışı yerine gösterişli, anıtsal ve sivil bir fiziksel çevre anlayışının dolayısıyla da bunu sağlayan yeni bir mimarlığın ortaya çıktığı görülmektedir.

18. yüzyılın boyunca mimarlık alanında gerçekleşen uygulamaların incelenmesi sonucunda hanedanın Avrupa’nın üstünlüğünü kabul edip değişimin modeli olarak kabul ettiği gözlenmektedir. Geleneksel Osmanlı toplumunun yapı programlarının sürdüğünü ancak bu yapıların mimari tarzlarında klasik Osmanlı mimari üslup bütünlüğünün kaybedilmeye başlandığını ve yerine mimari plastiği ve kentsel fiziksel mekânı değiştiren yeni bir biçim ve bezeme repertuarının yerleştiğini görmekteyiz. Rasyonel, geometrik, simetrik, modüler, kütlesel ve anıtsal klasik mimari dilin yerini alan eğrisel çizgiler, bitki motifleri, dağılan tipolojik süreklilik ve her yeni yapıda farklı kurgulanan Batılı mimari tarz bu yüzyıl mimarisinin genel özellikleri olarak belirtilebilir.

18. yüzyılda başlayan ve 19. Yüzyılın ilk yarısında devam eden Batılaşma sürecinin iki inisiyatif grubu tarafından sürdürüldüğü görülmektedir (Özaslan, 1995). Bunlardan ilki Sultan ve ulema haricindeki devlet adamları iken diğer grup ve ticari kültürel ilişkileri nedeniyle Avrupa’daki gelişmeleri takip eden ve bundan etkilenen gayri-Müslümlerdir. 1839’da ilan edilen Tanzimat Fermanı genel olarak Batılılaşma sürecinde önemli bir ivmelenme noktası olarak görülmektedir. Bu ferman ile 18. Yüzyılda başlayan Batılılaşma idealinin meşrulaştırması ve topluma mal edilmesi sağlanmıştır. Artık Batılaşma sadece saray çevresinin ya da gayri Müslümlerin ideali değil Osmanlı toplumunun geleceğini belirleyen, Müslüman ya da gayri Müslüm tüm unsurlarının eşit olarak yer aldığı toplumsal, siyasi ve tarihsel bir projedir. Ancak bu projenin bir Osmanlı toplumsal mutabakatı olduğu söylenemez. Reformlara hukuki zemin oluşturan Tanzimat Fermanının öncesinde ve hazırlanması sürecinde İstanbul’da bulunan yabancı elçiliklerin Saray’a olan baskısı bilinmektedir (Rosenthal, 1980). 19. Yüzyılda, batılılaşma çabasında yabancı etkisi ağırlık kazanacak ve bu durum mimarlık aracılığı ile kentlerde izlenebilecektir. 

Osmanlı Mimarlığında Avrupa Etkisi

18. Yüzyıl içinde Sultan ve çevresi ile askeri nitelikteki kentsel ve mimari yapılar ve biçimler aracılığı ile Osmanlı kentine nüfuz eden Batı tarzı, Tanzimat Fermanı ile birlikte bir modernleşme projesine dönüşür. Yeni sosyal yaşamın gereği olan sivil mimari programlar ve kentsel projeler ağırlıklı olarak İstanbul’da ve diğer Osmanlı kentlerinde uygulanır. Değişimin öncüsü olan Sultan, geleneği temsil eden Topkapı Sarayı yerine yeniyi temsil eden Dolmabahçe Sarayını yeni ikametgâh ve yönetim merkezi olarak yaptırır. Sultan Abdülmecid tarafından Boğaz kıyısında, 1842-56 yıllarında Grabet Balyan’a yaptırılan saray eklektik bir Avrupa mimarisi tarzında yapılmıştır. İstanbul’un hem Osmanlı öncesi dönem hem de Osmanlı İmparatorluğu süreci boyunca tarihi yarımadada yoğunlaşan anıtsal dini yapılardan oluşan klasik silueti içinde yer bulmak yerine Haliç ve özellikle Boğaz kıyıları ve sırtlarında yoğunlaşan yeni yapı programları ve yeni yapı tarzları, İstanbul’un 20. Yüzyıla girerken oluşan yeni siluetinin ve kentsel fizyonomisinin yaratıcıları olmuşlardır. Yeni İstanbul artık daha çok tarihi yarımadanın karşısında yer almaktadır.

1864’de yapılan Beylerbeyi Sarayı, 1871 tarihinde yapılan Çırağan Sarayı ve Yıldız Sarayı içinde yapılan Mabeyn Köşkü, Paris’te mimarlık eğitimi görmüş ve II. Abdülhamid döneminde mimarbaşı olarak görev yapmış olan Sarkis Balyan tarafından yapılmış sivil mimari örnekleridirler.

Hassa Mimarlar Ocağının kaldırılmış olması ve yerine Avrupa mimari biçimleri ve teknikleri hakkında bilgi sahibi olan azınlık ya da yabancı mimarlar tarafından gerçekleştirilen eklektik bir mimari dilin hâkim olması Osmanlı mimarisinin bilgi, deneyim ve uygulama sürekliliğini tahrip etmişti.

Ağırlıklı olarak Sur içi ve Galata bölgesinde yoğunlaşan nüfus bir yandan eski yerleşim yerlerinde yoğunluğun artmasına, diğer yandan da yeni yerleşim yerlerinin oluşmasıyla genişlemeye neden oldu. Bu durum kentin geleneksel yöntemlerle idaresini ve imar faaliyetlerinin gerçekleştirilmesini zorlaştırdı.

1927’de Ankara’da kurulan Türk Mimarlar Cemiyeti’nin 1934’te Türk Yüksek Mimarlar Birliği adını alarak çok şubeli hale getirilmesinin ardından 1954’te, 6235 sayılı Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Kanunu’nun yasalaşmasıyla Türk Yüksek Mimarlar Birliği yetki ve olanaklarının büyük bir kısmını Mimarlar Odası’na devretmiştir.

Organımsı Mimarlık (Organhaft) ve Ekspresyonizm, Türkiye’de bağımsız biçim arayışları içinde ortaya çıkan iki eğilim olmuştur. Bu iki eğilimin ortak özelliği, her ikisinin de dik açıyı yadsıyan serbest bir anlayışla tasarım yapılmasını esas almasıdır.

Post-Modern hareket, Modern Mimari’nin tekdüze, sıkıcı, soyut, sıradan insanla iletişim kurmayan seçkinci tavrına karşılık bir tepki hareketi olarak ortaya çıkmıştır.

Post-Modern hareket, Modern Mimari’nin tekdüze, sıkıcı, soyut, sıradan insanla iletişim kurmayan seçkinci tavrına karşılık bir tepki hareketi olarak ortaya çıkmıştır. Akımın kuramcısı olan ABD’li mimar Robert Venturi’nin 1966’da yayınlanan “Complexity and Contradiction in Architecture” (Mimarlıkta Karmaşıklık ve Çelişki) adlı kitabı ile gündeme gelmiştir.

Yeni Brütalizm, Türkiye’de parçalı prizmaların kompozisyonuna dayanan yaklaşımı tamamlayan ve geliştiren bir eğilim olarak tutunmuş ve yaygınlaşmıştır.

Uluslararası Üslup, Türkiye’de genel olarak Ulusal Mimarlık Akımı ideolojisi ile yetiştirilmiş mimarlar tarafından uygulanmıştır

Akmerkez (Fatin Uran, 1993) geç modern mimarlık örnekleri arasında sayılabilir.

1980 Sonrası Mimari Yaklaşımlar
Ekonomideki köklü değişiklikler, yeni bir kültürel ve toplumsal dönüşümü de başlatmıştır. Materyalist değerlerin ön plana çıkması, yüzeysel bakış açısını da beraberinde getirmiş, toplumsal ve insani değerleri erozyona uğratarak kültürel yozlaşma ortamını hâkim kılmıştır. Küreselleşmenin de olumsuz etkileriyle
dünyada ve Türkiye’de etik değerlerin aşınıma uğraması nedeniyle mimarlık, her şeyin bilinçli-bilinçsiz denendiği bir kargaşaya sürüklenmiştir (Hasol, 2003: 54). Mimari uygulamalar da homojen bir yapıya sahip değildir. Bu dönemin yapıları mimari yaklaşımları açısından değerlendirildiğinde, farklı
yaklaşımların ayrı ayrı kullanımının yanısıra, bir yapının tek bir akıma bağlı kalmadan, birden fazla
anlayışı bünyesinde barındıracak şekilde tasarlanması da yaygın olarak görülen tutumdur (Karasözen, 2005). Dönemin mimarisi, üç başlık altında sınıflanabilir:
• Piyasa mimarisi
• Resmi mimari
• Seçkin (elitist) mimari (Yücel, 1989: 30)

Mimari nitelik açısından üzerinde durulması gereken, “seçkin mimari”dir. Bu mimari içinde, birkaç temel eğilim söz konusudur. Bunlar, “geç modernizm”, “post-modernizm” ve “tarihselci-ulusalcı-yerel mimari” arayışları olarak
sınıflandırılabilir.