MİMARLİK TARİHİ - Deneme Sınavı - 5

Osmanlı görünümü yerine, 1930’larda en güçlü dönemini yaşayan modern mimarlığın evrensel dili yeni Cumhuriyetin kimliğini oluşturmada tercih edildi.

Yeni kurulan ülkenin modern, pozitivist, laik ilkeleri modern mimarlığın teknolojik, rasyonel ve geometrik biçimsel dilini kolaylıkla benimsedi. Bu arada Almanya’daki rejimin baskısından kaçan sanatçı ve mimarlar arasından bazıları Türkiye’ye geldi. Mimarlık eğitimi ve uygulamasında etkili olan Theodor Jost, Ernest Egli, Clemens Holzmeister ve Hermann Jansen modern Türkiye’yi temsil eden bir mimarlık dili geliştirdiler. Tarihe ve kültürel verilere referans vermeyen, işlevsel, yalın ve geometrik biçimli yapılar özellikle başkent Ankara’da yoğun bir şekilde inşa edildi.

Emin Onat ve Sedad Hakkı Eldem’in tasarladığı İstanbul Adliye Sarayı

Turgut Cansever ve Abdurrahman Hancı’nın Büyükada Anadolu Kulübü

ABD’li SOM’in Sedad Hakkı Eldem’in de katkısıyla tasarladıkları İstanbul Hilton Oteli

Nevzat Erol’un tasarımı olan İstanbul Belediye Binası

1950 modernizminin örneklerindendir.

Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü (Cengiz Bektaş, Vedat Özsan, Oral Vural, 1968 yılında  yapılmıştır.

Türkiye’de ise, 1950’ler çok partili sisteme geçişle birlikte siyasette iktidar değişikliği ve önemli sosyo-kültürel değişimlere yol açacak yeni bir ekonomik modeli getirmiştir. Bu dönemde dışa açılma politikasının bir sonucu olarak, dönemin batı mimarlığını oluşturan katı rasyonel anlayıştaki Uluslararası Üslup, Türkiye’de de geçerli olan mimari yaklaşım olmuştur.

Sultan III. Selim, Nizam-ı Cedid ordusunun ihtiyaçları için 1793-4 yılında silah
fabrikası ve ardından üniformalar için bir tekstil fabrikası ile Boğaz’da Hünkâr İskelesi yakınında kâğıt fabrikası kurdu. Sultan II. Mahmut, sanayi yapıları inşa etmeye devam ederek Eyüp’te Haliç kıyısında bir iplik fabrikası ile 1835’de Feshane’yi, Beykoz’da askeri bot yapılması için ayakkabı fabrikasını kurdu. Marmara kıyılarında Zeytinburnu, Bakırköy, Yeşilköy ve Küçükçekmece’de yeni fabrikalar kurulmaya devam etti. Kentsel alanda ortaya çıkan bu durum bir
yandan kentin geleneksel yapısının çözülmesine yol açarken bir yandan da geleceğini de etkileyecek olan yeni bir mekânsal dağılımı oluşturdu.

Göçebe kültürünün önemli bir yapısı olan Çadır beraberinde dokuma, halı, kilim ve küçük sanatsal üretimleri de geliştirmiştir. Yurt adı da verilen yuvarlak planlı ve üstünde deliği olan bu çadırların daha sonraki yapı formları üzerinde etkili olduğu konusunda görüşler vardır.

İslam’ın en önemli yapısı olan cami, bu erken dönemde, Suriye’den güney İspanya’da Endülüs bölgesine kadar uzayan bölgede aynı plan şemasını genel olarak tekrarlar. Genellikle mihrap duvarına paralel sahınlardan oluşan çok ayaklı, avlulu bu tipolojinin günümüze kalan en erken örneği 8. Yüzyılda yapılmış olan Suriye’deki Şam Emeviye Camiidir. Mihrap duvarına paralel üç neften ortada olan ile kıble aksının ortasındaki kesişme noktasını bir kubbe örter. Bunun dışındaki mekânlar eğimli çatı ile örtülüdür.

Büyük Selçuklular, devlet memuru yetiştirmek için özgün bir yapı türü olan medreseleri inşa etmişlerdir. İlk medrese yapısı Tuğrul Bey döneminde (1038-63) Nişabur’da yapılmış daha sonra vezir Nizamülmülk (1018-1092) tarafından Bağdat, İsfahan, Belh, Herat, Basra, Musul gibi kentlerde Nizamiye Medreseleri kurulmuştur. Genellikle cami yanına ya da yakınına yerleştirilen medreselerin plan şeması da dört eyvanlı ve avluludur.

Büyük Selçuklular, devlet memuru yetiştirmek için özgün bir yapı türü olan medreseleri inşa etmişlerdir.

dört eyvanlı ve avlulu plan şeması bu dönemin bir diğer önemli yapı türü olan ve

önemli ticaret yolları üzerinde bir sığınma ve dinlenme yapısı olan kervansaraylar da kullanılmıştır.

Türklerin İslamiyet’ten önce sahip oldukları anıt mezar geleneğini İslami dönemde de sürdürdükleri ve buna uygun yapı türleri geliştirdikleri görülür. Kare ya da çokgen gövdeli mezar yapısının, konik bir külah ile örtülen türüne kümbet, kubbe ile örtülen türüne de türbe adı verilmektedir.

Camiler İbadet amacıyla yapılan dini yapılardır.

Divriğ ve çevresine yerleşen Mengücekliler’den günümüze kalan en önemli eser, Dünya Kültür Mirası ilan edilen, 1229 tarihli, anıtsal Divriğ Ulu Camisi ve Şifahanesidir. Anadolu Ortaçağ mimarisinin en özgün yapılarından biri olan bu külliye, birbirine bitişik iki yapıdan oluşmaktadır. Mimarı Ahlatlı Hürrem Şah’tır (Kuban, 2009). Caminin plan şeması, mihraba dik gelişen, çok ayaklı, mihrap önü kubbesi hem dışta hem de iç mekânda vurgulanmış, dikey ve yatay sahınların kesişme noktasında üstü açık bir ışıklık kubbesi ile 13. Yüzyıl’da Anadolu’da inşa edilen birçok cami ile benzer bir plan kurgusunu paylaşmaktadır. Caminin taşıyıcı ayakları arasında kalan her birim farklı biçimde tonozlarla örtülüdür.

Osmanlı Devleti’nde modern belediye örgütünün ilk adımı olarak 1855 yılında
Fransız kent yönetimi sistemini esas alan İstanbul Şehir Emaneti kuruldu.
Ancak yetkileri ve bütçesi kısıtlı olan Şehir Emaneti başarısız oldu ve İntizam-i Şehir Komisyonu adıyla yeni bir komisyon kuruldu. Komisyon, İstanbul’u diğer Avrupa başkentleri ile kıyaslayarak kentin güzelleştirilmesi, düzenlenmesi, yolların genişletilmesi, sokakların aydınlatılması, bina yapım yöntemlerinin iyileştirilmesi gibi önerilerde bulundu.

Türkiye’de gelişen mimarlık tarihinin ilk dönemi Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya göç edip 11.Yüzyıl’dan itibaren yerleşmeye
başlamasından, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselme Devri olarak adlandırılan tarihsel döneminin sonuna kadar olan süreci kapsamaktadır. Doğru yanıt A seçeneğidir.

19. yüzyıla kadar varlığını sürdüren ve devletin imar faaliyetlerinden sorumlu olan Hassa Mimarlar Ocağı 1802 tarihinde Hendesehane’ye bağlanır ancak daha sonra 1831 yılında kaldırılır ve devletin imar faaliyetlerini yürütmesi için yeni bir teşkilat oluşturulur. Eğitim işlevinin eskisi gibi yerine getirilememesi nedeniyle yeterli bilgi ve donanıma sahip mimar yetiştirilemez. İmar faaliyetlerinin yabancı mimarlar tarafından sürdürülmesine olanak sağlayan bu eksiklik batılı normlarda eğitim veren bir okul kurulmasını sağlar. 1882 yılında II. Abdülhamid’in isteğiyle Osman Hamdi Bey tarafından Paris’teki Beaux Arts mimarlık okulu model alınarak kurulan Sanayi-i Nefise Mektebi’nde eğitim kadrosu yabancı ve ağırlıklı olarak Fransız eğitimcilerden oluşmuştur.

Beşiktaş’ta Boğaz sırtlarında büyük bir Has bahçe içinde yapılmış köşk ve saraylardan oluşan Yıldız Sarayı’nın yapımına Sultan Abdülaziz tarafından başlanmış daha sonra Saray kompleksi, Sultan II. Abdülhamid tarafından etrafı duvarla çevrilerek imparatorluğun yeni yönetim merkezine dönüştürülmüştür.

Mimari tasarım yetkinleştirilmiş ve Dor, İyon, Korint adlarıyla anılan üsluplar geliştirilmiştir. Antik Yunan Uygarlığı ortak din ve dil birliğine bağlı kentlerden kurulu bir sistem geliştirmiştir. Anadolu’nun batısında Efes ve Milet gibi önemli kentler kurulmuştur. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Osmanlı sanat üsluplarının belirlenmesinde etkili olan Osmanlı sanat kurumları arasında Osmanlı sarayının merkez teşkilatı içinde Şehreminliği’ne bağlı olan Hassa Mimarlar Ocağı imparatorluk alanı içindeki tüm yapı faaliyetlerinden sorumluydu (Afyoncu, 2001). Bu kurumun birinci görevi Sultan, ailesi ve diğer devlet adamları tarafından yaptırılan cami, saray, hamam, konut, köprü, türbe, kale gibiyapıların tasarımlarını yapmak, maliyetlerini hesaplamak, inşa ve onarım işlerini gerçekleştirmekti.

Mimar Sinan’ın mimarbaşılık kariyerindeki ilk binası Hürrem Sultan adına 1538’de yapılan Haseki Külliyesidir. Sinan tarafından tek kubbeli bir cami etrafında medrese, imaret, sübyan mektebi ve darüşşifadan oluşan külliyenin sıkışık bir alanda tasarlandığı yapıların birbirleriyle olan ilişkilerinden anlaşılmaktadır. 1602 yılında caminin doğusuna bir kubbeli birim daha eklenerek enlemesine genişletilmiştir

İmparatorluk içindeki bütün yapı etkinliklerinin tasarlanması ve uygulamasından sorumlu olan mimarbaşı altyapı etkinliklerini de gerçekleştirmekle yükümlüydü. 16. Yüzyılda nüfusu giderek artan kentin artan su ihtiyacını karşılamak üzere Mimar Sinan var olan su sistemini yenileyerek ve geliştirerek Kırkçeşme Su Yolları adıyla bilinen yeni bir altyapı sistemine dönüştürdü.

Çok işlevli zaviye yapıları Erken Dönem Osmanlı mimarlığının başlıca yapı türlerinden biridir.

Zaviyeler giriş aksı üzerinde, kapalı avlu durumundaki merkezi mekânın, biri mihrap önü kubbesi olmak üzere üç eyvanla çevrelenmesinden oluşan ters T plan şemasına sahiptir. Bu plan Orta Asya’dan Anadolu’ya taşınan dört eyvanlı plan şemasından türemiştir.

Yıldırım Beyazıt’ın Bursa’da yaptırdığı Yıldırım İmareti, Osmanlı klasik dönem külliyeleri için bir başlangıç denemesi olarak değerlendirilebilir. Medrese, şifahane, hamam, zaviye, imaret, han ve bir türbeden oluşan külliyenin ana yapısı olan zaviyede tabhane odalarının varlığına rağmen cami fonksiyonunun daha çok önem kazandığı söylenebilir. Ana eyvan olan ibadet mekânının tonoz yerine kubbe ile örtülmesi önemli bir dönüşümün işaretidir.

Modern mimarlık, 1927 sonrasında öncelikle kurum yapılarında Birinci Ulusal Mimarlık üslubunun yerini almaya başlamıştır. İlk önemli modern yapı, Theodor Jost tarafından tasarlanan Sağlık Bakanlığı binasıdır (1926-1927).