MİMARLİK TARİHİ - Deneme Sınavı - 2

Modern Mimarlığın Üçüncü Evresi (1937-1939)

Bu dönem, başlangıçtaki dinamizmin ortadan kalktığı, dönemin modern mimarlık anlayışına ait belirgin özelliklerin terk edilmeye başlandığı dönemdir. Genel özellikler:

Önceki evrelerin biçimsel repertuarında erime

Ölçek ve oranlarda değişme

Simetrik düzenlemelere yönelme

Cephede yataylık yerine düşey etki veren düzenlemeler, iki, üç kat yüksekliğinde kolonlardan oluşan revaklı alanların tasarımı

Saçağın yeniden kullanılmaya başlanması

Edelputz sıvanın yerini taş kaplamanın alması.

Sedad Hakkı Eldem tarafından tasarlanan Ağaoğlu Evi (1938), Taşlık Şark Kahvesi (1948), Kemali Söylemezoğlu’nun tasarımı olan Çapa Yalısı (1949-51) nostaljik yaklaşımın örneklerindendir. Bu örneklerde orta sofa, önemli bir mekân elemanı olarak tasarıma katılmış, geleneksel İstanbul konutlarının karakteristik elemanları olan çıkmalar, geniş saçaklar, pencere oranları gibi biçimsel özellikler kullanılmıştır.

Mimar Tahir Ağa tarafından 1777 yılında yapılan Zeynep Sultan Camisinin
kubbe kasnağının öndülalı düzeni, cephesinde görülen pencere dizileri ile sütün başlıkları ve silmelerindeki barok bezemeler dikkat çekicidir.

Karaköy ve Galata arasındaki eğimli arazide ulaşımı kolaylaştıracak bir çözüm olarak İstanbul’daki ilk metro uygulaması olan Tünel, 1871-75 yılları arasında Fransız mühendis E. H. Gavand tarafından inşa edildi.

Sofya ve İstanbul’u birbirine bağlayan ilk demiryolu 1874’de açılmıştır.

1914 yılından itibaren elektrikle çalışan tramvaylar ulaşım sistemine katıldı.

Uluslararası sisteme açılış ve benimsenen model, toplumsal yapıda yol açtığı gelişmelerin yanında, Türkiye’nin mimarlık geleneklerini de değişikliğe zorlamış ve değiştirmiştir. Bu değişiklikler şöyle sıralanabilir:
• Osmanlı’dan beri yapı talebinin kaynağı, kamu yapıları aracılığıyla daima devlet iken,
1950’lerden sonra mimarlığı yönlendirmede artık gelişmeye başlayan iş çevrelerinin istekleri, beğenileri ve değer yargıları da egemen olmaya başlamıştır. Ancak, özel
sektörün güçlenmeye başlamasına ve verdikleri işler aracılığıyla yapılardaki beğeniyi saptamaya çalışmalarına karşın, bu dönemde önceki dönemlerden daha fazla kamu yapısı inşa edilmiştir. Dolayısıyla, Türk mimarlığındaki biçim tercihleri, kamu kurumları için yapılan binalar ile belirlenmiştir.
• Türkiye mimarlığının tipolojik programına, yeni ekonominin ve genişleyen iş hacminin
gereksinimleri doğrultusunda ofis-büro, market vb. gibi yeni yapı tipleri katılmıştır.
• Marshall Yardımı’nın tarımda makineleşmeye yöneltmesiyle, işgücünü kırsal alandan kentlere göçe zorlayan süreç başlamıştır. Böylelikle, Türkiye’nin toplumsal coğrafyasıyla birlikte kentlerin fizik yapısı da değişime uğramaya başlamış ve mimarlığın geleceği dramatik biçimde etkilenmiştir.
• Dış yardımın yerli yapı endüstrisini yalnızca kaba inşaat malzemesi (çimento, tuğla, kiremit, cam) ile sınırlandırmış olması ve serbest ticaret rejimi, inşaat malzemesi dışalımını kolaylaştırmıştır. Böylece, 50’li yıllar Türkiye’sinde yapı sektörü hızla canlanmış, büyük ölçüde ve lüks yapı malzemesi dışalımı gerçekleşmiş, ithal edilen malzemeler bağlı oldukları kullanım,
biçim ve bunların gerisindeki düşünce kalıplarını da beraberinde getirmişlerdir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Bu dönemde mimarlar açısından ortaya çıkan bir diğer önemli gelişme, 1954’te Mimarlar Odası’nın kurulmasıdır. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Osmanlı devlet adamlarının Avrupa tarzlarının uygulanması konusundaki tercihlerine rağmen bu duruma karşı çıkan bir grup aydın Osmanlı mimarisinin sürdürülmesi konusunda görüş öne sürdüler. Montani Efendi ve Boghos Efendi, 1873 yılında Osmanlı mimarisinin özelliklerini inceleyen Usul-u Mimar-i Osmani isimli çalışmayı hazırladılar.

1960’ların başına kadar süren bu dönem, Türk mimarlığının dış yayınlarla ve dış etkilerle beslendiği, evrensel bir tutumun ifadesi olan bir dönemdir. Bu dönemde mimarlar kendilerini Batı’nın bir parçası saymışlar, bir kimlik sıkıntısı içinde olmamışlardır. Bununla birlikte, Türkiye için “Batı”nın anlamı değişmiştir. İkinci Dünya Savaşı öncesinde bu kavram Avrupa ile
özdeş tutulurken, savaş sonrasında Batı”nın lideri olarak ortaya çıkan ABD, Türkiye açısından yeni bir model olmuştur ve Amerikan imgeleri, yaşamın her kesiti için üstün bir statü niteliği kazanmıştır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Dolmabahçe Sarayını yeni ikametgâh ve yönetim merkezi olarak yaptırır. Sultan Abdülmecid tarafından Boğaz kıyısında, 1842-56 yıllarında Grabet Balyan’a yaptırılan saray eklektik bir Avrupa mimarisi tarzında yapılmıştır.

Modern Amerikan mimarlığının etkisi altında Türkiye’de 1950’lerde ortaya çıkan modernizmin ikinci evresinde başlıca mimari özellikler şöyle sıralanabilir:
• Kare veya dikdörtgen gibi asal geometrik biçimler kullanılmıştır.
• Genellikle yatay konumda bir dikdörtgenler prizmasından oluşan kütle üzerinde yükselen tek bir prizmatik kütle en belirgin özelliktir.
• Saçak yerine teras çatı kullanılmıştır.
• Prizmatik kütleden oluşan yapıların teras çatılarında, Le Corbusier tasarımlarına benzer eğrisel biçimlerden oluşan plastik öğeler, parabolik veya tonozlu eğrisel örtülü hacimler düzenlemek oldukça yaygındır.
• Cephelerde betonarme karkas strüktür sistemini ve pencere bölmelerini ızgara sistemde dik açılı kafes örgü biçiminde dışlaştıran cephe dokusu, tasarımın en önemli özellikleri arasındadır.
• Dönemin en gözde cephe kaplama malzemesi, markasının adı (BeTeBe) ile anılan cam mozaiktir.
• Sağladığı saydamlık, hafiflik gibi özellikler nedeniyle geniş cam yüzeylere önem verilmiştir. Doğru yanıt E seçeneğidir.

1960’lı yıllar, Türkiye’de planlı ekonomik politikaların uygulamaya konduğu ve hızlı sanayileşmeye geçildiği yıllardır. Bu durumun, mimarlık ortamına doğrudan etkileri olmuştur. Yapı malzemesi
endüstrisinin kurulup gelişmesi gerçekleştirilmiştir. Malzemenin iç pazardan sağlanabilir olması, yapım faaliyetlerinin istikrar kazanmasını ve yapıların teknik düzeyinin yükselmesini sağlamıştır. 60’lara doğru başlayıp 70’lerdan sonra yaygınlaşacak olan yapsatçılıkta ise mimar, yapsatçı adına tasarım yaparak, kullanıcıyı büyük ölçüde tasarım sürecinin dışında tutan bir düzen içinde yer almıştır. Bu dönemde, niteliği açısından mimarları iki farklı grupta değerlendirmek doğrudur. Yarışma
yönetmeliklerindeki kısıtlamaların yenilikçi tasarımlara engel olması nedeniyle, çoğunlukla yarışmalardan kayda değer sonuçlar alınamamıştır.Bu yirmi yıllık dönemde, mimarlık okullarının eğitim programlarında da değişiklikler olmuştur. Doğru yanıt D seçeneğidir.

Post-modern akımın örneklerinin Türkiye’de
uygulanmaya başlaması ise, 1980 sonrasını bulacaktır. 1960-80 döneminde denenen değişik eğilim ve biçimler içinde, görünürdeki çeşitliliğe karşın, birkaç eğilimin öne çıktığı görülmektedir. Bir yandan Uluslararası Üslup uygulamaları devam ederken, diğer yandan parçalı prizmaların
kompozisyonuna dayanan yaklaşım, Yeni Brütalizm, Organımsı Mimarlık ve Ekspresyonizm ile Yeni Rejyonalizm hâkim eğilimler olmuştur. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Türk Dil Kurumu Binası (Cengiz Bektaş, 1972-78) da, geleneksel U sofayı yorumlayan, Yeni Rejyonalist anlayışın bu dönemdeki önemli örnekleri arasındadır. Doğru yanıt B seçeneğidir.

Geç modern yaklaşımlar, 1960’larda ülke gündemine girmiş, 1980 sonrasında da çeşitlenerek varlığını sürdürmüştür. Bu anlayıştaki nitelikli yapılar, tek ve tanınabilir olma, kurum kimliği oluşturma gibi mimari çıkış noktaları ön plana alınarak tasarlanmışlardır. Karayolları 17. Bölge
Müdürlüğü (Mehmet Konuralp, 1980), Yeşilköy Havalimanı (İç Hatlar Terminali) (Hayati Tabanlıoğlu, 1983), Dışişleri Bakanlığı Binası (Tamer Başbuğ, Hasan Özbay, 1984-88), YKB (Haluk Tümay, Ayhan
Böke, 1989), Sabancı Center (Haluk Tümay, Ayhan Böke, 1988-93), İkitelli’deki Sabah Gazetesi (Mehmet Konuralp, 1990), DMC (Hayati-Murat Tabanlıoğlu, 1992-93), Akmerkez (Fatin Uran, 1993), Maslak’taki (eski) Osmanlı Bankası (Ertem Ertunga - 1989, Reşit Soley - 1996), Dış Ticaret Kompleksi (Emre Arolat, 2000) (Resim 4.6), Borusan BMW Sergi Salonu (Gökhan Avcıoğlu, Durmuş Dilekci, 2001), Kanyon Alışveriş Merkezi (Tabanlıoğlu Mimarlık, Jerde Partnership, 2001), Garanti Bankası
Genel Müdürlüğü (Olive Grove Tower) (Gerner Kronick + Valcarcel, 2002) geç modern mimarlık örnekleri arasında sayılabilir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Ticaret yolları üstünde, kervanların konaklamaları ve ihtiyaçları için kesme taştan, kale gibi yapılan kervansaraylar, han ya da ribat adlarıyla da anılırlar.

Batı Avrupa’da, Antik Roma mimarlığının yerini önce Romanesk, 12. Yüzyıldan itibaren de Gotik mimari üslup almıştır.

Kare ya da çokgen gövdeli mezar yapısının, konik bir külah ile örtülen türüne kümbet, kubbe ile örtülen türüne de türbe adı verilmektedir.

Türklerin tarih içindeki varlığına ait ilk yazılı kaynaklar M.S. 8. Yüzyılda yazıldıkları düşünülen Orhun Yazıtları’dır ve bilinen ilk Türk devleti olan Göktürkler hakkında bilgi verir.