MİMARLİK TARİHİ - Deneme Sınavı - 19

Bu bakış açısıyla ele alınan bu bölüm, Türkiye’de gelişen mimarlık tarihinin ilk dönemini ele almaktadır. Bu dönem Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya göç edip 10.Yüzyıl’dan itibaren yerleşmeye başlamasından, Osmanlı İmparatorluğu’nun Yükselme Devri olarak adlandırılan tarihsel döneminin sonuna kadar olan süreci kapsamaktadır.

Osmanlı Devleti döneminde ise giderek kubbe hem yapıların plan şemasını hem de kütlesel özelliklerini belirleyen esas öğe halini almıştır.

İnsanın yaşadığı fiziksel çevreyi tasarlama ve inşa etme eylemi olarak tanımlanabilecek olan mimarlık insanlık tarihi ile eşzamanlı olarak gelişmiştir.

İnsanın yeryüzündeki varlığına dair kanıtlar yaklaşık bir milyon yıl önceye kadar uzansa da bir sosyokültürel yapı olarak yerleşik yaşam buluntuları ancak M. Ö. 10.000’li yıllara aittir.

Tarım Devrimi ile birlikte başlayan tarihsel süreçte Neolitik Çağ (Yeni Taş Çağı) insanı, avcılığın yanında yabani bitki ve hayvanları evcilleştirerek, yiyeceğini üretmeyi, yaptığı seramik kaplarla depolama ve saklamayı öğrenir. Ortaya çıkan bu ilksel teknoloji, zanaat ve toplumsal örgütlenme biçimleri uygarlığın başlangıcına işaret eder. Bu dönemin özellikleri hakkında bilgi veren en önemli arkeolojik yerleşim alanı Konya ovasında yer alan ve geçmişi M.Ö. 9000’li yıllara kadar uzanan Çatalhöyük’tür.

M.Ö. 125’de Roma’da yapılan Pantheon gibi anıtsal tapınakların yanı sıra, halkın kullanımı için yapılan anıtsal hamamlar, arenalar, meydanlar, köprüler ve su kemerleri çok geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Roma mimarlığının örneklerindendir.

Türklerin tarih içindeki varlığına ait ilk yazılı kaynaklar M.S. 8. Yüzyılda yazıldıkları düşünülen Orhun Yazıtları’dır ve bilinen ilk Türk devleti olan Göktürkler hakkında bilgi verir.

Göçebe kültürünün diğer önemli yapısı olan Çadır beraberinde dokuma, halı, kilim ve
küçük sanatsal üretimleri de geliştirmiştir. Yurt adı da verilen yuvarlak planlı ve üstünde deliği olan bu çadırların daha sonraki yapı formları üzerinde etkili olduğu konusunda görüşler vardır.

Büyük Selçuklular, devlet memuru yetiştirmek için özgün bir yapı türü olan medreseleri inşa
etmişlerdir. İlk medrese yapısı Tuğrul Bey döneminde (1038-63) Nişabur’da yapılmış daha sonra vezir Nizamülmülk (1018-1092) tarafından Bağdat, İsfahan, Belh, Herat, Basra, Musul gibi kentlerde Nizamiye Medreseleri kurulmuştur.

16. Yüzyıl boyunca süren fetihlerle topraklarını genişleten ve III. Murat döneminde en geniş sınırlarına ulaşan Osmanlı İmparatorluğu 17. Yüzyıldan itibaren yeni bir tarihsel sürece girdi.

Sinan’ın son eseri olarak tanımlanan Üsküdar, Atik Valide Sultan Külliyesi, 1579-83 yılları arasında, II. Selim’in eşi, III. Murad’ın annesi olan Nur-Banu Sultan adına yapılmıştır.

Davud Ağa, İstanbul’da, deniz kenarında bulunan en büyük cami olan Yeni Cami’nin temellerini atmış dolayısıyla plan şemasını belirlemiştir.

17. yüzyılın hemen başında, 1609-1617’de Sultan I. Ahmet tarafından Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa’ya yaptırılan Sultanahmet Camii bu yüzyılın ve Osmanlı İmparatorluğu’nun son anıtsal sultan camisi olmuştur.

17. yüzyılın hemen başında, 1609-1617’de Sultan I. Ahmet tarafından Mimarbaşı Sedefkâr Mehmet Ağa’ya yaptırılan Sultanahmet Camii bu yüzyılın ve Osmanlı İmparatorluğu’nun son anıtsal sultan camisi olmuştur. Osmanlı döneminde Atmeydanı olarak bilinen antik Hipodrom’un üzerinde yapılan bu külliyenin inşasını gerçekleştirmek için burada bulunan ve devlet adamlarına ait bazı saray ve köşkler yıkılmıştır. Külliye cami, hünkâr kasrı, medrese, arasta, hamam, darüşşifa, sübyan mektebi, imaret, türbe ve sebil den oluşmaktadır. Şehzade Camii’nde olduğu gibi kare tabanın köşelerinde yer alan dört silindirik ayakla taşınan bir orta kubbe ve onu dört yanından destekleyen yarım kubbelerden oluşan plan şemasına sahiptir. Caminin kare biçimli büyük bir şadırvan avlusu bulunmaktadır. Cami, Osmanlı mimarlığındaki tek altı minareli yapıdır. Bir rampa ile çıkılan hünkâr kasrı camiye bitişik büyükçe bir köşk olarak yapılmıştır. İç mekânda yoğun olarak kullanılmış olan çini bezeme nedeniyle ‘Mavi Cami’ adıyla da anılmaktadır.

17. Yüzyılın ikinci yarısında özellikle Köprülü Mehmet Paşa ve ailesi yapı faaliyetine önem vermiş, İstanbul, Divan Yolu’nda medrese, mescit, türbe, sebil, dükkânlar ile kentteki ilk bağımsız kitaplık binasını yaptırmışlardır.

Osmanlı İmparatorluğunun yönetim merkezi ile sultanların ve ailesinin ikametgâhı olan Topkapı Sarayı kompleksinin yapımına Fatih Sultan Mehmet’in yaptırdığı yapılarla başlanmış ve daha sonra diğer sultanların yaptırdığı yapıların eklemlenmesiyle büyümüştür.

Osmanlı ise ilk olarak 1720 yılında Fransa’da daimi bir elçi görevlendirmiş ardından da diğer Avrupa şehirlerinde elçilikler kurmuştur.

Paris’e gönderilen Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi’nin seyahati sırasındaki gözlemleri ve yanında getirdiği çizimler değişimin biçimini belirledi. Bu seyahatin ardından 1727 yılında İbrahim Müteferrika tarafından Müslüman toplumun ilk matbaası kuruldu.

Bu yüzyılda Avrupa tarzlarının giderek klasik Osmanlı mimarisinin yerini daha güçlü bir biçimde aldığını gözlemliyoruz. Çemberlitaş’ta, Kapalıçarşı’nın kapısının karşısında yer alan Nuru-u Osmaniye Camii ve Külliyesi bu değişimin önemli örneklerinden biridir. Bu cami, I. Mahmut’un batılı tarzda bir yapı istemesi üzerine 1749-1755 tarihleri arasında Simyon Kalfa tarafından inşa edilmiş ve III. Osman döneminde tamamlandığından Nur-u Osmaniye adını almıştır (Goodwin, 1987: 383-386). Caminin yanı sıra, medrese, imaret, kütüphane, türbe, çeşme, sebil ve dükkânlardan oluşan külliye, Osmanlı mimarlığında Fransız Barok ve Neo-klasik tarzların bir dini yapıda uygulandığı ilk önemli örneği ve yenileşmenin temsilcisidir.

Cumhuriyet kurulduğunda yeni başkent Ankara’nın ilk yapıları bu üslupta inşa edilmiştir. Bu dönemde Birinci Ulusal Mimarlık üslubu ile yapılan başlıca örnekler arasında; II. TBMM Binası (Vedat Tek, 1924), Ankara Palas (Vedat Tek, Mimar Kemalettin 1924-1927), Etnoğrafya Müzesi (Arif Hikmet Koyunoğlu, 1925-1928), Türk Ocağı Binası (Arif Hikmet Koyunoğlu, 1927-1930), Ziraat Bankası (Giulio Mongeri, 1926-1929) (Resim 3.1) sayılabilir.