Eksik Rekabet Piyasaları-Monopol, Monopolcü Rekabet ve Oligopol Piyasaları

Monopol, tek bir firmanın yakın ikamesi olmayan bir malı üretip sattığı piyasa türüdür. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi, monopol piyasasını tanımlayan iki özellik vardır; yakın ikamesi olmayan bir malın üretilmesi ve tek bir firmanın varlığı.

Monopol piyasasının özellikleri: 

1. Tek satıcı,
2. Yakın ikamesi olmayan mal,
3. Giriş engellerinin olması.

Tam monopol piyasasının koşulu, monopolcü firmanın, üretim miktarı ne olursa olsun, piyasadaki tüketicilerin tüm gelirlerini alabilecek kadar güçlü olmasıdır. Bu da ancak toplumdaki tüm malların tek bir firma tarafından üretilmesi ve satılması ile mümkündür. Bu nedenle, tam monopol teorik sınırlamalara dayanmaktadır. 

Yeni firmaların piyasaya girişlerini engelleyerek monopolün varlığına yol açan faktörler giriş engelleri olarak bilinir. Bu faktörleri; ölçek ekonomileri, ham maddelerin özel mülkiyeti, patentler ve özel imtiyaz hakları olarak sıralamak mümkündür.

Özel imtiyaz Hakkı: Elektrik üretimi, doğal gaz iletimi, demir yolu taşımacılığı vb. ilk yatırım maliyeti yüksek olan üretim dallarında, tüketicileri korumak için, devlet, tek bir firmaya üretim imtiyazı vererek monopoller yaratabilmektedir. Örneğin Türkiye elektrik dağıtımı TEDAŞ tarafından yürütülmektedir.

Monopolcünün fiyat belirlemesi: Monopolcü fiyat kabullenen değil, fiyat belirleyen konumundadır. Ancak fiyatı belirlerken satış miktarını veya tersine, satış miktarını kararlaştırırken bunun satılacağı fiyatı piyasa koşullarına bırakmak zorundadır.

Kâr Maksimizasyonu: Monopolcü daima talep eğrisinin esnek kısmı üzerindeki bir fiyat-miktar bileşimini seçerek kârını maksimize etmeye çalışacaktır.

Kısa Dönemde Monopolcü Firmanın Kâr Maksimizasyonu Monopolcü, tam rekabette olduğu gibi, toplam hasılat ile toplam maliyet arasındaki farkı maksimum yapan üretim düzeyini seçerek kârını maksimum yapmaktadır. Bunun için, firma optimizasyon koşulu olarak bilinen marjinal hasılat-marjinal maliyet eşitliğini (MR=MC) sağlamalıdır.

Tam rekabet piyasasında kısa dönemdeki aşırı kâr durumu uzun dönemde piyasaya yeni firmaların girmesi ile ortadan kalkmaktadır ve firma uzun dönemde normal kâr elde etmektedir. Buna karşılık yüksek giriş engelleri monopolcü firmayı korumaktadır ve böylece firma uzun dönemde de ekonomik kâr sağlayabilmektedir.
Bazı durumlarda monopolcü uzun dönemde ekonomik kâr durumunu sürdüremeyebilir. Firma bir malın üretiminde patent hakkı alarak bir endüstride monopolcü ise patent süresinin dolması ile birlikte yeni firmalar yüksek kârdan pay almak amacıyla, monopolcünün malının yakın ikamesini üreterek piyasaya gireceklerdir.

Fiyat Farklılaştırması: Aynı maliyet ve kaliteye sahip bir mal veya hizmete farklı piyasalarda veya farklı miktarları için farklı fiyat uygulanmasıdır. Fiyat farklılaştırması, bir mala veya hizmete, maliyet ve kalite farkı olmadan, farklı piyasalarda veya farklı miktarları için farklı fiyat talep edilmesidir. Fiyat farklılaştırmasının amacı, tek fiyat uygulamasında ortaya çıkan tüketici rantını kısmen veya tamamen ele geçirerek kârını artırmaktır. 

Bir firmanın fiyat farklılaştırması yapabilmesi için firmanın

1. monopol gücüne sahip olması,
2. piyasayı bölümlere ayırabilmesi ve
3. ayırdığı bu bölümler arasında geçiş olmayarak yeniden satış olanağı bulunmaması gerekmektedir.

Monopolcünün farklı piyasalarda farklı fiyat talep etmesine üçüncü derece fiyat farklılaştırması denilmektedir. Ancak, bu tür bir fiyat farklılaştırmasının uygulanabilmesi için üç şartın sağlanması gerekmektedir.

1. Farklı alıcılar için talebin fiyat esnekliği farklı olmalıdır.
2. Monopolcü piyasaları birbirinden ayrı tutmalıdır.
3. Fiyat farklılaştırmasını sağlayabilmesi için monopolcünün katlanması gereken maliyetin önemsiz olması gerekmektedir.

Damping: bir malın üreticisi olan monopolcü firmanın, malını yabancı piyasalarda daha düşük fiyatlardan satmasıdır.

Monopolcü Rekabet: Endüstriye giriş ve çıkışların kolay olduğu, benzer fakat farklılaştırılmış mallar üreten çok sayıda firmanın faaliyet gösterdiği bir piyasa yapısıdır.

Mal Farklılaştırması: Monopolcü rekabet firması, başarılı bir mal farklılaştırması yaparak hem talebi genişletmeye hem de talep eğrisini daha az esnek duruma getirmeyi amaçlar.

Mal farklılaştırması sonucunda monopolcü rekabet piyasasında yer alan her firma kısmi monopolcü güce sahip olduğundan, firmanın talep eğrisi de aşağı doğru eğimli olmaktadır. Ancak monopolün aksine piyasada çok sayıda firmanın bulunması ve uzun dönemde piyasaya giriş çıkışların nispeten kolay olması nedeniyle, monopolcü rekabet piyasasındaki firmanın talep eğrisi monopolcünün talep eğrisine göre daha esnektir. Çünkü piyasada malın tam ikamesi olmasa bile yine de yakın ikamesi vardır. Buna karşılık, monopolcü rekabet piyasasında yer alan firmanın tüketici üzerinde monopolcü gücü arttıkça yani tüketiciyi ürettiği malın ikamesinin güç olduğuna inandırdıkça talep eğrisinin esnekliği azalacaktır.

Monopolcü Rekabetteki Firmanın Uzun Dönem Dengesi: Fiyat ortalama maliyete eşittir ancak marjinal maliyetten büyüktür.

Tam rekabet piyasasında olduğu gibi, monopolcü rekabet piyasasında da piyasaya girişlerin maliyetsiz, dolayısıyla giriş-çıkışların kolay olması nedeniyle kısa dönemde aşırı kârın varlığı, yeni firmaların uzun dönemde piyasaya girmesini teşvik etmektedir. Bunun sonucunda firmanın piyasa payı azalacağından, talep eğrisi uzun dönem ortalama maliyet eğrisine teğet oluncaya kadar (yani aşırı kâr ortadan kalkıncaya kadar) aşağıya doğru (sola) kayacaktır. Ayrıca piyasaya yeni markalarla giren firmalar nedeniyle firmanın talep eğrisinin esnekliği de artacaktır. Talep eğrisi ile uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin birbirine teğet olduğu bu noktada artık ortalama maliyet ile ortalama hasılat birbirine eşit olduğundan, ekonomik kâr da ortadan kalkmış olur ve firma sadece normal kâr elde etmektedir.

Uzun dönemde tam rekabetteki firma kâr maksimizasyon koşulunu LMC=MR=P=AR=minLAC’de sağlar.

Monopolcü rekabet piyasasındaki firma LMC=MR<P=AR=LAC’de sağlamaktadır. Dolayısıyla monopolcü rekabetteki firma uzun dönemde ekonomik etkinliği sağlayamamaktadır.

Oligopolistik Bağımlılık: Endüstrideki firmalardan bir tanesinin fiyat, reklam, üretim miktarı veya ürün geliştirme gibi konularda aldığı bir kararın, diğer firmaların satışlarını ve dolayısıyla davranışlarını etkileyerek tepki vermeleridir.

Oligopol, az sayıda satıcının bir malın üretim ve satışına hâkim olduğu ve yeni firmaların piyasaya girişinin zor veya imkânsız olduğu bir piyasa yapısıdır.

1. piyasada sadece iki firma vardır (düopol piyasası);
2. firmalar homojen bir mal üretmekte ve piyasa talep eğrisinin ne olduğunu bilmektedirler;
3. her iki firma da birbirinin üreteceği mal miktarını veri (sabit) kabul edip kârını maksimum yapacak şekilde ne kadar mal üreteceğine eş anlı karar verirler (stratejik değişken üretim düzeyidir);
4. firmaların maliyet yapıları aynıdır ve
5. üretim maliyetleri sıfırdır.