Tam Rekabet

Piyasa yapısı ile bir piyasada, ticaret yapmak için bir araya gelen alıcı ve satıcıların davranışlarını etkileyen her türlü piyasa özelliği anlaşılmalıdır. Bir piyasanın yapısı hakkında bir fikir edinebilmek için sorulacak üç soru vardır:

• Piyasada var olan alıcı ve satıcı sayısı kaçtır?
• Her bir satıcı standartlaştırılmış ürünler mi satar? Farklı firmaların sattıkları ürünler arasında belirgin farklılıklar var mıdır?
• Piyasaya giriş ve çıkışlarda engel var mıdır?

Tam rekabetçi piyasalardan söz edebilmek için bir piyasanın aşağıdaki özellikleri
taşıması gerekmektedir.
• Piyasadaki Alıcı ve Satıcıların Sayısının Çokluğu (Atomize Olma Özelliği)
• Üretilen Ürünlerin Homojen Olması (Homojenlik Özelliği)
• Piyasaya Giriş-Çıkış Engelinin Bulunmaması (Mobilite Özelliği)
• Piyasa Hakkında Tam Bilgiye Sahip Olunması (Şeffaflık Özelliği)

Homojenlik özelliği, piyasada üretilen ürünlerin şekil, renk, içerik açısından birbirinin aynı olmasını, bir başka deyişle ürünlerin tam ikameye sahip olmalarını gerektirmektedir. Bu durumda, tüketiciler için ürünlerin hepsi birbirinden farksız olurken firmaların da piyasa fiyatının üzerinde daha yüksek bir fiyat belirleme şansları olmayacaktır.

Tam rekabet piyasasında söz edilen homojen yani birbirinin neredeyse tıpatıp aynı ve birbirlerinin tam ikamesi olan ürünlere örnek olarak altın, buğday, mısır gösterilebilir.

Tam rekabet piyasasında her satıcı firma, piyasa fiyatını veri olarak kabul etmek zorundadır. Yani firma fiyatı etkileyemez ve fiyat kabullenicidir. Bu yüzden firmanın malı hiç talep edilmese veya çok talep edilse de fiyatı değişmeyecektir. Ayrıca firma talebi artırmak gibi bir sebeple de fiyatını değiştiremeyecektir. Bu yüzden tam rekabet piyasasında, firma malına ait talep eğrisi  yatay eksene paralel ve sonsuz esnektir. Talep eğrisinin sonsuz esnekliğe sahip olması, firmanın belirlenen fiyattan sonsuz sayıda mal satacağını, fiyatı bu fiyatın üzerinde belirlemesi durumunda tüm müşterilerini kaybedeceğini ve fiyatı bu fiyatın altında belirlemesinin ise rasyonel olmadığı göstermektedir.

Ortalama hasılat, firmanın talep edilen mallarının bir birimi başına düşen hasılatını ifade etmektedir. Tam rekabet piyasasında firma malını sürekli aynı fiyata sattığına göre ortalama hasılatının da değişmemesi ve satış fiyatına eşit olması gerekir. (TR= Toplam Hasılat) (AR= Ortalama Hasılat) (P= Fiyat) (Q= Miktar)

TR= P*Q

AR= TR/Q

AR= P*Q/Q

AR= P

Firmaların sattığı son birim maldan elde ettiği hasılaya marjinal hasılat denir. Tam rekabet piyasasında firma fiyatını değiştiremediğinden sattığı son birim maldan yine o malın sabit olduğu fiyatı kadar hasılat elde edecektir. Bir başka deyişle marjinal hasılat fiyata eşit olacaktır.

TR= P*Q

∆TR= (Q2* P) - (Q1*P)

MR= ∆TR / ∆Q

MR= (Q2* P) - (Q1*P)/ (Q2- Q1)

MR= P*(Q2- Q1) / (Q2- Q1)

MR= P

AR= P ise;

P= AR= MR

Firmaların en önemli amaçlarından birisi kâr maksimizasyonudur. Bir firmanın kârı çıktı miktarına bağlı olarak değişiklik gösterecektir. Toplam hasılatından toplam maliyetini çıkararak bulabileceğimiz firma kârını maksimize eden üretim düzeyine, firma dengesi üretim düzeyi de denilir. Çünkü bu üretim düzeyine erişen firma mecbur olmadıkça üretimini ne artırmak ne de azaltmak ister.

Firmaların normal kâr elde etmeleri de söz konusudur. İktisadi anlamda normal kâr, piyasadaki hâlihazırda var olan firmaların piyasayı terk etmelerine neden olacak kadar düşük olmadığı ancak piyasaya girmeye niyetli, dışarda bekleyen firmalar için de cazip olmayacak kadar önemsiz bir büyüklüktür.

TR = TC ve MC = MR

eşitliğinin sağlandığı üretim düzeyinde fiyatın AC’ye eşit olması durumunda firma için normal kar elde ediyordur ifadesi kullanılır.

Kısa dönemde firmanın;

MR = MC

üretim düzeyinde normalüstü kâr elde edebilmesi için, firmanın sattığı mala istediği fiyatın, ortalama maliyetinin üzerinde olması gerekir.

Firmanın eğer piyasa fiyatı ortalama değişken maliyete (AVC) eşitse bu firma için sabit maliyetlerini (FC) karşılayamasa bile ortalama değişken maliyetlerini karşılayabildiği söylenir. Firmanın bu noktada kapanma kararı almamasının tek sebebi ileride fiyatların artacağına ilişkin beklentisidir. Bu durumda, firma kapanmaktansa üretime belirli bir süre ara verecektir.

Firmanın toplam değişken maliyetlerinin toplam hasılatının altında olması durumunda, firma değişken maliyetlerini karşılayabilmektedir. Toplam maliyet eğrisinin, toplam hasılat eğrisinin üzerinde olması ise firmanın sabit maliyetlerini karşılayamadığı anlamına gelir.  Ortalama değişken maliyetini karşılayabilen bir firmanın sabit maliyetlerini karşılayamadığını buradan anlıyoruz. Ortalama değişken maliyet eğrisinin fiyatın altında olması durumunda firmanın bu maliyetini karşılayabildiği belirtilmiştir. Bu durumda olan bir firmanın, faaliyetlerine belirli bir dönem ara vermek koşulu ile devam etmesi beklenir. 

Firma piyasada zarar etmesine rağmen kalma veya piyasadan çekilme kararını verirken hep ortalama değişken maliyetlerini (AVC) göz önünde bulundurur. Piyasa fiyatı, firmanın AVC’nin minimum noktasına eşit olduğunda üretime ara verir ancak piyasadan çekilmez. Fiyat AVC’nin minimum noktasının üzerine çıktığı anda firma da üretimde bulunmaya başlar. Fiyat AVC’nin minimum noktasının altına indiği anda ise firma artık ne sabit maliyetini ne de değişken maliyetini karşılayamayacağından ve gelecekte fiyatın tekrar yükseleceğine ilişkin bir beklentisi de olmadığından kapanma kararı alır. Buradan yola çıkarak firmanın üretime başlayıp başlamayacağı kararını ortalama değişken maliyete bakarak aldığı söylenebilir. Firma AVC’nin minimum olduğu noktadan itibaren fiyat arttıkça üretimde bulunduğuna göre marjinal maliyet eğrisinin bu nokta ve üzerindeki kısmı firmanın kısa dönem arz eğrisini oluşturacaktır.  Her bir firmanın kısa dönem arz eğrisi toplamı piyasa arz eğrisini verecektir. Tam rekabet piyasalarında arz eğrisi aynı zamanda marjinal maliyet eğrisi olduğundan piyasa arz eğrisi de firmaların MC eğrilerinin toplamıdır. 

Başlangıçta tam rekabet piyasasında denge, minimum ortalama maliyet ve miktar kadardır. herhangi bir nedenle tüketicilerin taleplerinde artış olduğunda talep eğrisi sağa doğru kaymaya neden olur. böyle bir durumda fiyatlar yükselecek ve firmalar üretim miktarını arttıracaklardır. böyle bir durumda fiyatlar marjinal maliyetin üzerine çıkacak ve normalüstü kar elde edilecektir. Tam rekabet piyasasının özelliği gereği piyasaya yeni firmalar girecektir. ve firma sayısındaki artış ile birlikte arz eğrisi de sağa doğru kayacaktır. arz ve talepteki kaymaların büyüklüğü ve yönü aynı olduğu için ortalama maliyet aynı kalırken üretim miktarında artış oluğundan uzun dönem arz eğrisi LRS yatay eksene paralel olacaktır. Uzun dönem arz eğrisinin yatay eksene paralel olmasının sebebi fiyatın başlangıçtaki seviyeye dönmüş olmasıdır.

Tam rekabetçi piyasalarda uzun dönem arz eğrisi, ortalama maliyet fiyat seviyesindeki ortalama maliyet eğrisinin(AC) minimum olduğu noktadadır ve yatay eksene pararleldir. 

Uzun dönem koşulları kısa dönemden farklılık gösterir. Kısa dönemde fiyat, marjinal maliyetin üzerine çıktıkça firmanın kârı da artış gösterecektir. Firmanın kısa dönemde pozitif kâr elde etme olasılığı söz konusudur. Bu durum, piyasanın dışında bekleyen ve girmeye niyeti olan (potansiyel) firmalar için oldukça cazip bir durumdur. Ancak bu potansiyel firmalar, giriş-çıkış engeli olmamasına rağmen kısa dönemde ölçeklerini veya kapasitelerini değiştiremeyecekleri için piyasaya giremezler. Uzun dönemde ise tüm girdiler değişken olduğundan kapasite artırmak veya ölçeği büyütmek mümkündür. Firmalar hem kapasitelerini artırıp daha çok üretimde bulundukları için hem de piyasaya yeni giren firmalar sebebiyle piyasa üretim miktarı artar ve fiyatlar düşmeye başlar. Pozitif kârın söz konusu olduğu piyasalara dışarıdan giren her bir potansiyel firma var olan kârı biraz daha düşürür. Bir başka deyişle, firma başına düşen kâr her bir firma ile daha da azalır. Firmaların negatif kâr elde ettikleri bile görülür. Ancak zarar minimizasyonu yapan firmaların piyasadan çıkması sonucunda fiyatlar tekrar yükselmeye başlar. Uzun dönemde firma başına düşen kâr sıfır oluncaya kadar potansiyel firmalar piyasadan çıkmaya devam ederler. Bu noktada piyasa fiyatı da ortalama maliyetin minimum olduğu noktada (P = AC) oluşur.

Sıfır ekonomik kâr durumunda, ekonomik kâr sıfır iken muhasebeci kârı pozitiftir ve firma faaliyetini sürdürmeye devam eder.

Ekonomik kâr = Toplam haslat - Toplam maliyet (açık + örtük maliyetler)

Muhasebeci kârı = Toplam hasılat - Toplam maliyet (açık maliyetler)

Toplumun refahını (W) ölçmenin yollarından bir tanesi tüketici artığı (CS) ile üretici artığının (PS) toplanmasıdır.

W = CS + PS

Tam rekabetçi piyasalarda daha az veya daha fazla çıktı üretimi toplumun refah seviyesini düşürecektir. Tam rekabetçi çıktı seviyesinin altında gerçekleştirilen üretim miktarı refah seviyesini düşürür.

Tam rekabet piyasalarında refahın maksimize edilmesinin sebebi, tam rekabet dengesinde fiyatın marjinal maliyete eşit olmasıdır. Bu noktada arz ve talep birbirine eşittir ki bu da fiyatın marjinal maliyete eşit olduğunu garantiler. Fiyatın marjinal maliyete eşit olması durumunda, tüketicilerin üretimin son birimine verdikleri değer, üretilen son birimin maliyetine eşittir. Eğer tüketiciler üretilen son birime, marjinal maliyetinden daha fazla değer verirlerse üretim artırıldıkça refah da artacaktır. Aynı şekilde, eğer tüketiciler son birime marjinal maliyetinden daha az değer verirlerse daha düşük üretim düzeylerinde yine refah artacaktır. Fiyatın marjinal maliyetin üzerinde belirlenmesi durumunda tüketici refahı olumsuz etkileneceğinden tüketiciler de satın almaya niyetli oldukları mal ve hizmetler için marjinal maliyete eşit bir fiyat ödemekten memnundurlar. Bu bağlamda bakıldığında tam rekabet piyasaları hem refah hem de etkinlik açısından en ideal piyasadır.

Piyasanın mobilite özelliği, üretici firmaların pozitif kârı gördükçe piyasaya girmeleri veya negatif kârı görünce piyasadan çıkmaları aşamasında herhangi bir engelle karşı karşıya olmadıkları anlamına gelmektedir. Firmalar piyasaya giriş ve çıkışta herhangi bir ücret veya vergi ödemek zorunda olmadıkları gibi ne devlet tarafından ne de rakip firmalar tarafından oluşturulmuş herhangi bir giriş veya çıkış engeli ile karşı karşıya kalmazlar.