Maliyet Kuramı

Mevcut üretim alternatiflerinden birini tercih ettiğimizde vazgeçmiş olduğumuz diğer üretim alternatifleri arasındaki en iyi üretim alternatifinin piyasa değerine fırsat (alternatif) maliyeti denir. Diğer bir ifadeyle fırsat maliyeti, bir kaynağın en iyi alternatif kullanımının piyasa değeridir.

Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt olarak parasal bir harcamayı gerektiren ödemelerin tamamına açık maliyet denir. Açık maliyetler muhasebeleştirilip kayıt altına alınan maliyetlerdir.

Bir mal veya hizmetin üretimi için direkt olarak parasal bir harcamayı gerektirmeyen fakat bir alternatiften vazgeçilmiş olunması nedeniyle ortaya çıkan maliyetlere örtük maliyet denir. Örtük maliyetler muhasebeleştirilip kayıt altına alınmayan maliyetlerdir.

Firmanın açık ve örtük maliyetleri toplamına ekonomik (iktisadi) maliyet denir. İktisatçılar bir firmanın maliyetinden bahsederken daima ekonomik maliyeti kastederler.

Üretim düzeyi ile birlikte değişmeyip sabit kalan üretim harcamaları toplamına toplam sabit maliyet denir. Sabit maliyet, firmanın kısa dönem üretim sürecinde değiştiremeyip sabit kalan girdilerine ilişkin maliyetlerdir ve bu maliyetler üretim miktarı sıfır olsa dahi firmanın katlanmak zorunda olduğu maliyetlerdir. Firma açısından; toprak, fabrika, makine ve diğer sermaye malları kısa dönemde değiştirilemeyen sabit girdilerdir ve firma hiç üretim yapmıyor olsa dahi bu girdilere ilişkin maliyetlere katlanmak zorundadır.

Üretim düzeyi ile birlikte değişen üretim harcamaları toplamına toplam değişken maliyet denir. Değişken maliyet, firmanın üretim sürecinde kullandığı değişken girdilerine ilişkin maliyetlerdir. Değişken maliyetler üretimin sıfır olduğu durumda sıfıra eşittir ve üretimin birinci biriminden itibaren ortaya çıkıp üretim ile birlikte artmaktadır.

Kısa dönemde firmanın üretim için katlandığı toplam maliyet (SRTC), toplam sabit maliyetler (TFC) ile toplam değişken maliyetlerin (SRVC) toplamı tarafından belirlenir ve aşağıdaki eşitlik ile ifade edilir:

SRTC = TFC + SRVC

Ortalama sabit maliyet (AFC), toplam sabit maliyetin (TFC) toplam çıktı miktarına (Q) oranlanması ile elde edilir ve bir birim çıktı başına düşen toplam sabit maliyeti yansıtır. Ortalama sabit maliyet şu eşitlik ile gösterilir:

Ortalama değişken maliyet (SRAVC), toplam değişken maliyetin (SRVC) toplam çıktı miktarına (Q) oranlanması ile elde edilir ve bir birim çıktı başına düşen toplam değişken maliyeti yansıtır. Ortalama değişken maliyet şu eşitlik ile ifade edilir:

Ortalama maliyet (SRATC), toplam maliyetin (SRTC) toplam çıktı miktarına (Q) oranlanması ile elde edilir ve bir birim çıktı başına düşen toplam maliyeti yansıtır. Ortalama maliyet aşağıdaki eşitlik ile gösterilir:

Marjinal maliyet (SRMC), firmanın bir birim daha fazla üretmesi sonucunda katlanmak zorunda olduğu ek maliyettir. Diğer bir ifadeyle marjinal maliyet her bir birim ilave üretimin toplam maliyet üzerinde yarattığı ek maliyeti yansıtır. Üretimdeki bir birimlik değişimin toplam maliyette yol açtığı değişimi ölçen marjinal maliyet şöyle gösterilir:

Aynı üretim miktarını sağlayan teknolojik olarak etkin olan girdi bileşenleri arasından en düşük üretim maliyetine sahip olan girdi bileşenine ekonomik olarak etkin olan girdi bileşeni denir. Firma ekonomik olarak etkin olan girdi bileşenini, eş ürün eğrisinin içerdiği üretim bilgisi ile emek ve sermaye girdisine ilişkin maliyet bilgisini birleştirerek belirlemeye çalışır.

Aynı miktarda toplam harcamayı gerektiren emek ve sermaye girdisi bileşenlerini gösteren doğruya eş maliyet doğrusu denir. Eş maliyet doğrusu üzerindeki her bir noktada yer alan girdi bileşenleri için yapılan toplam harcama aynıdır.

Firma belli bir üretim düzeyine ilişkin maliyet minimizasyonunu eş ürün eğrisinin eş maliyet doğrusuna teğet olduğu noktada, diğer bir ifadeyle marjinal teknik ikame oranının girdi fiyatları oranına eşit olduğu noktada gerçekleştirir.

Firmanın eş maliyet doğruları ile eş ürün eğrileri arasında kalan teğet noktalarını birleştiren doğruya uzun dönem genişleme yolu (LREP) denir. Diğer bir ifadeyle uzun dönem genişleme yolu, her bir çıktı düzeyi için maliyet minimizasyonunu sağlayan emek ve sermaye girdi bileşenlerinin geometrik yeridir.

Üretim miktarı arttıkça maliyeti minimize eden miktarı artan girdiye normal girdi denir. Her iki girdinin de normal girdi olduğu durumda uzun dönem genişleme yolu pozitif eğimlidir.

Üretim miktarı arttıkça maliyeti minimize eden miktarı azalan girdiye bayağı girdi denir. Girdilerden birinin normal girdi, diğerinin ise bayağı girdi olduğu durumda uzun dönem genişleme yolu negatif eğimlidir

Üretimi iki kat artırmanın maliyeti iki kattan daha az artırdığı duruma pozitif ölçek ekonomileri denir. Dolayısıyla pozitif ölçek ekonomileri üretim arttıkça ortalama maliyetin azaldığı durumu betimler.

Uzun dönem ortalama maliyeti minimum kılan kısa dönem ortalama maliyet eğrisinin ait olduğu tesisin büyüklüğüne optimum tesis büyüklüğü denir.

Maksimum tesis kapasitesinden küçük üretim düzeyleri aşırı kapasite ve maksimum tesis kapasitesinden büyük üretim düzeyleri kapasite üstü ortaya çıkar.