MİKRO İKTİSAT - Deneme Sınavı - 19

Monopol piyasasında tek bir firma faaliyet gösterdiğinden, firmanın talep eğrisi ile endüstrinin talep eğrisi aynıdır. Tam rekabet piyasasında firmanın talep eğrisi yatay eksene paraleldir (fiyat kabullenici olduğundan). Monopol piyasasındaki firmanın talep eğrisi ise piyasa talep eğrisi ile aynı olduğundan, aşağıya doğru eğimlidir. Bu nedenle tam rekabetin aksine monopolcü fiyatı kendi belirlemektedir. Monopolünün karşı karşıya olduğu talep eğrisinin piyasa talep eğrisi olması, monopolcünün fiyat ve üretim miktarını belirlerken birini diğerinden bağımsız görmesini engeller. Eğer monopolcü fiyatı belirlerse talep edilen miktarı veri olarak alacaktır. Yani, belirlenen fiyat düzeyinde ne kadar mal talep edileceğinin kararını piyasa verecektir. Benzer şekilde, monopolcü üretim miktarını belirlerse fiyatı veri olarak alacaktır. Yani veri fiyat düzeyinde, piyasa bu sefer üretim miktarını belirleyecektir. Dolayısıyla, monopolcü daima piyasa talep eğrisini dikkate alarak hareket etmek zorundadır; monopolcü istediği gibi ya fiyatı ya da miktarı belirleyebilir ancak her ikisini birden belirleyemez.

Monopolcünün talep eğrisinin esnek olduğu kısımlarda toplam hasılat artmaktadır, dolayısıyla marjinal hasılat da pozitiftir. Birim esnek (ed=-1) olduğu noktada ise toplam hasılat maksimum, dolayısıyla marjinal hasılat sıfıra eşit olmaktadır. Ancak talebin esnek olmadığı kısımlarda ise toplam hasılat azaldığından, marjinal hasılat da negatif değerler almaktadır.

Monopolcünün farklı piyasalarda farklı fiyat talep etmesine üçüncü derece fiyat farklılaştırması denilmektedir.

Üçüncü derece fiyat farklılaştırmasına örnek olarak vapur, tren ve uçaklarda birinci, ikinci sınıf ayrımıyla farklı tarife uygulanması; futbol maçlarında stadın numaralı, kapalı-açık tribün ve kale arkası gibi farklı bölümlere ayrılarak farklı giriş ücreti uygulanması gösterilebilir.

Mal farklılaştırması gerçek veya farklı mal imajı verilerek de (suni) olabilir. Farklılaştırma için yalnızca tüketicilerin farklı algılamaları bile yeterli olabilir. Gerçek anlamda mal farklılaştırılmasında kastedilen şey, malların fiziksel özelliklerinde yapılacak olan değişikliklerdir. Örneğin iki deterjan markasının kimyasal bileşimlerinin birbirinden tamamen veya kısmen farklı olması gibi. Yapay anlamda mal farklılaştırılmasında kastedilen ise; malda fiziksel anlamda bir farklılaşma olmamasına rağmen malın ambalajında, markasında, satış koşullarında, satış sonrası servis hizmetlerinde, garanti süresinde, reklamında ve satış yeri gibi konularda yapılan farklılaştırmadır.

Tam rekabet piyasasında olduğu gibi, monopolcü rekabet piyasasında da piyasaya girişlerin maliyetsiz, dolayısıyla giriş-çıkışların kolay olması nedeniyle kısa dönemde aşırı kârın varlığı, yeni firmaların uzun dönemde piyasaya girmesini teşvik etmektedir. Bunun sonucunda firmanın piyasa payı azalacağından, talep eğrisi uzun dönem ortalama maliyet eğrisine teğet oluncaya kadar (yani aşırı kâr ortadan kalkıncaya kadar) aşağıya doğru (sola) kayacaktır. Ayrıca piyasaya yeni markalarla giren firmalar nedeniyle firmanın talep eğrisinin esnekliği de artacaktır. Talep eğrisi ile uzun dönem ortalama maliyet eğrisinin birbirine teğet olduğu bu noktada artık ortalama maliyet ile ortalama hasılat birbirine eşit olduğundan, ekonomik kâr da ortadan kalkmış olur ve firma sadece normal kâr elde etmektedir.

Uzun dönemde firma hala monopolcü güce sahiptir çünkü firma hala belirli bir markanın tek üreticisi konumundadır. Ancak girişler ve diğer firmaların rekabeti nedeniyle firmanın ekonomik kârı (normal kâr) ortadan kalkar.

Oligopol birbirlerine etki edebilecek kadar az sayıda satıcının çok sayıda alıcı ile karşı karşıya geldiği ve firmaların yüksek giriş engelleri ile korunduğu bir piyasa türüdür. Tam rekabet ile monopol arasında yer alan bu piyasa gerçek hayatta en fazla görülen piyasa türüdür. Oligopolcü firmalar tarafından üretilen mallar standartlaştırılmış (homojen) olabileceği gibi, farklılaştırılmış (heterojen) da olabilir.

Geleneksel oligopol modellerinden farklı olarak modern oligopol modellerin­de firmaların birbirlerinden bağımsız hareket etmedikleri kabul edilmektedir. Bu modellerde fiyat anlaşmaları, iş birliği formları, fiyat liderliği ve fiyat takipçiliği gibi, yeni yöntemlerle, günümüz sorunlarına daha çok yaklaşmaktadırlar.

Modern oligopol teorileri, firmalardan birinin aldığı bir kararın rakiplerinin faaliyetini etkilediği varsayımına dayanmaktadır. Bu bağlamda da, piyasa payı büyük olan firma veya firmalar neleri etkileyebileceklerini ve rakiplerin nasıl davranacaklarını tahmin edebilmektedirler. Aynı şekilde rakiplerin de büyük firmalar hakkında bilgi sahibi oldukları kabul edilmektedir. Dolayısıyla oligopol piyasası olmasına rağmen, firmaların birbirleriyle olan bağlılıkları nedeniyle piyasanın monopolleşme eğilimine gidebilmesi söz konusu olabilmektedir.

Kartel: Aynı üretim dalında, iki veya daha fazla firmanın aralarındaki rekabeti önleyerek, fiyatları düzenlemek ve piyasada monopol oluşturabilmek amacıyla, hukuki ve ekonomik bağımsızlıklarını koruyarak meydana getirdikleri bir birliktir.

Tröst: Aynı veya farklı üretim dalında faaliyet gösteren firmaların hukuki ve ekonomik bağımsızlıklarını yitirerek birleşmeleridir.

Oligopolde, firmalar fiyat rekabeti yerine fiyat dışı rekabeti tercih etmektedir. Bunun nedenleri yukarıda ele alınan oligopol teorilerinde daha önce verilmiştir. Oligolocü firmalar; mal farklılaştırması, üretim tekniklerinde yenilikler, reklam­lar, yeni ürün geliştirme, promosyon ve kampanyalar gibi konularda fiyat dışı re­kabet etmektedir.