METEOROLOJİ II

Oraj, gök gürültülü yağmur demektir. Atmosferde şiddetli rüzgarların, gök gürültülü, şimşekli ve yıldırımlı çok şiddetli yağmurların olduğu gökyüzü durumunu anlatmak için kullanılır.

Yüksek bulutların tabanları 4000-4500 metre arasında değişir. Buz kristallerinden oluşmuşlardır. İnce, tüy gibi görünen bulutlardır. Kendi içlerinde;

Sirrüs
Sirrokümülüs
Sirrostratüs

olarak 3 gruba ayrılırlar.

Sözü edilen bulut türü Nimbsotratüs'tür ve simgesi Ns biçimindedir.

Oluşma mekanizmalarına göre bulutlar iki gruba ayrılır:

1. Kümülüs veya kümülüform

2. Stratüs veya stratiform

Kümülüform tipi bulutlar düşey olarak büyüyen pamuk gibi bulutlardır. Stratiform tipi bulutlar ise yatay yönde çok geniş alanlara yayılan koyu renkli kalın bulutlardır. Kümüls tipi bulutlar konvektif olarak yükselen akımların olduğu kararsız havalarda oluşurlar. Stratüs tipi bulutlar kararlı havalarda meydana gelirler. Kararlı hava bulutun yükselmesini engeller. Bu nedenle geniş yatay tabakalar halinde ve genellikle nemli havanın doyma noktasının altında soğuduğu zamanlarda oluşur.

Düşey gelişimli kümülüform tipi bulutların özellikleri şu şekildedir:

Kümülüs - Cu - Çok yoğun düşey gelişimli bulutlardır. Kalın, yuvarlak hatlı, pütürlü ve pamuk şekerini andıran bir görüntüye sahiptirler. Genellikle düz taban hattına ve yuvarlak tavan hattına sahiptirler. Gündüzleri çok miktarda görülür, geceleri kaybolurlar. Parçalı fragmanlar halinde oluştuklarında kümülüs fraktüs adını alırlar.

Kümülüs kuleleri - TCu - Yükselici akımlar nedeniyle dikine gelişerek kuleleşen ve parseller halinde oluşan kümülüs bulutlarına verilen isimdir. Genellikle kümülonimbüs bulutlarının içinde gelişirler Bu bulutun altında çok sert bir hava vardır. Çok kuvvetli buzlanmaya neden olurlar.

Kümülonimbüs - Cb - Donma seviyesinin çok üzerinde sıcaklıkların bulunduğu yüksekliklere ulaşan yoğun kümülüs kütleleridir. Oraj fırtınalarına neden olurlar. Üst kısımlarında örs şeklinde yatayda yayılırlar.

Oraj fırtınaları oluşum nedenlerine göre iki gruba ayrılır:

1. Hava kütlesi oraj fırtınaları

2. Şiddetli oraj fırtınaları

Hava kütlesi oraj fırtınalarının gelişimi üç safhada olur:

1. Oluşma (kümülüs) safhası
2. Olgunlaşma safhası
3. Dağılma safhası

Yıldırım, oraj fırtınalarının olgunlaşma safhalarında meydana gelen çok büyük elektrik boşalmasıdır. Bulut içerisinde, buluttan buluta veya buluttan yere doğru oluşabilir. Yıldırımın oluşması için oraj fırtınası bulutlarının içerisinde elektrik yüklerinin ayrışması gereklidir. 

Yıldırım buluttan yere; şimşek ise buluttan buluta olan yük boşalımını ifade etmektedir.

Her bir elektron boşalması sırasında elektronlar 50 metre ilerler. Sonra bir saniyenin 50 milyonda biri kadar duraklar. Sonra tekrar 50 metre ilerler. Bu akıma ilerleyen rehber akım denilir. Ancak ilerleyen rehber akımı çok donuk renklidir ve gözle görülmez.

Yıldırımdan korunmak için binalara ve sivri cisimlerin uçlarına paratoner adı verilen yıldırım çekiciler konulur. Paratoner metalden olup ucu sivridir ve havaya doğru uzanır. Yerden olan pozitif yük bu uçta birikerek yıldırımın paratonerin ucuna düşmesi olasılığını artırır. Paratonerin ucuna düşen yıldırım daha sonra metal çubuğu takip ederek yere akar.

Yüksek bulutların tabanları 4.000-4.500 metre arasında değişir. Buz kristallerinden oluşmuşlardır. İnce, tüy gibi görünen bulutlardır. Kendi içlerinde Sirrüs, Sirrokümülüs ve Sirrostratüs olarak ayrılırlar.

Çoğunlukla yağışa neden olan ve alçak seviyede oluşan homojen, karanlık gri bulutlara nimbostratüs adı verilmektedir. Bulut kalınlıkları 1.500 feet olabilir. Genellikle sıcak cephelerle ilişkilidirler.

Kümülüform tipi bulutlar düşey olarak büyüyen pamuk gibi bulutlardır. Kümülüs tipi bulutlar konvektif olarak yükselen akımların olduğu kararsız havalarda oluşurlar. Düşey gelişimli (dikey gelişimli olarak da ifade edilmektedir) kümülüform tipi bulutların tabanları alçak seviyelere inebilir. Sıcaklık donma derecesinin üzerinde ise su damlacıklarından ve buz kristallerinden ve sıcaklık donma derecesinin altında ise aşırı soğumuş su damlacıklarından oluşmuşlardır. Kümülüs tipi bulutlar da kendi içlerinde kümülüs, kümülüs kuleleri ve kümülonimbüs olmak üzere 3 alt grupta incelenir. Oraj fırtınaları kümülonimbüs (Cb) bulutu tarafından üretilirler.

Oraj fırtınaları kümülonimbüs (Cb) bulutu tarafından üretilirler. Kümülonimbüs bulutları çok büyük yüksekliklere çıkan düşey gelişimli bulutlardır. Üst kısımlarında örs şeklinde yatayda yayılırlar. Oraj fırtınaları bazen tek bir Cb bulutundan oluştuğu gibi bazen de birkaç tane sıra hâlinde Cb bulutundan oluşabilir.

Olgunlaşma safhasında oraj bulutu en şiddetli hâlindedir. Bulutun üst kısmı kararlı atmosfere yani stratosfere ulaşmıştır ve yukarı seviyedeki rüzgârlar bulutun üst kısımlarındaki buz kristallerini yatay yönde sürükledikçe örs şeklini almaya başlar. Bu safhada bulut 12 km ve üstünde bir yüksekliğe ulaşmıştır, taban kısmında ise birkaç km çapındadır. Yukarı yönlü akımlar ve aşağı yönlü akımlar bulutun orta kısmında en büyük şiddete ulaşırlar ve bulutun bu kısımlarında türbülans oluştururlar. Yıldırım ve gök gürültüsü bu aşamada görülür. Şiddetli yağmur ve bazen küçük çaplı dolu, buluttan aşağı düşer. Oraj fırtınasının altındaki çevre havanın bağıl nemine göre yağmur yer yüzeyine ulaşabilir veya ulaşamayabilir. Buluttaki kuvvetli yukarı yönlü hava akımlarının yağmur damlalarının yeryüzüne düşmesine engel olduğu safha oluşma safhasıdır.

Tüm dünyada her gün 40.000’den fazla ve her sene 14 milyonun üzerinde oraj fırtınası olduğu tahmin edilmektedir. Sıcaklığın ve nemin bir kombinasyonunun sonucu olarak ekvatoral karasal hava kütleleri oraj fırtınasının oluşumu için en muhtemel kaynaklardır. Bu bölgelerde her üç günde bir oraj fırtınası oluşabilir. Oraj fırtınaları aynı zamanda okyanuslar üzerinde, yükselici hareketi sağlayacak alçak seviye konverjans hattının olduğu Tropiklerarası Konverjans Zonu (ITCZ) boyunca da görülürlerOraj fırtınaları kutup bölgeleri ve subtropikal bölgelerdeki çöl alanları gibi kuru iklimlerde çok nadir oluşurlar.

Ülkemizin Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu, İç Anadolu’nun batısı, Trakya, Ege Bölgesi’nin batısı ve Akdeniz Bölgesi’nin doğusunda yıllık ortalamalara göre orajlı gün sayısı 20-30 arasındadır. Biraz daha az sıklıkta 10-20 arasında ise İç Anadolu’nun ortası, Güneydoğu Anadolu ve Marmara bölgesinin doğusunda oluşmaktadır. En sık oraj fırtınaları ise daha çok lokalize olmuş bölgelerde, Akdeniz Bölgesi’nin güney batısı, Kars ve Iğdır’da görülmektedir.

Buluttan yere oluşan yıldırım bulutunun orta kısmından bulut tabanına ve yere doğru akan akıma elektron boşalması denilmektedir. Bu elektron boşalması bir kaç adımda meydana gelir. Her bir elektron boşalması sırasında elektronlar 50 m ilerler. Sonra bir saniyenin 50 milyonda biri kadar duraklar. Sonra tekrar 50 m ilerler. Bu akıma “ilerleyen rehber akım” denilir. İlerleyen rehber akımının uç kısmı yere doğru yaklaştığında yerdeki pozitif yüklerin bir kısmı, onunla buluşmak üzere yukarı havaya doğru hareket eder. Karşılaştıklarında çok büyük miktarlarda elektronlar yere doğru hareket eder. Ancak çok daha büyük ve parlak bir boşalmanın tersine, yerden buluta doğru, buluttan gelen elektronların açtığı yol üzerinde hareket eder. Buna “geri boşalım” denilir.

Aşağı yönlü akımlar yer yüzeyine değdiğinde yerdeki sıcak nemli havanın yukarı doğru hareket etmesine ve bu şekilde soğuk cephenin oluşmasına neden olur. Bu yükselen hava da kendisi bir dizi oraj fırtınası bulutları oluşturabilir. Bu şekilde oluşan oraj fırtınası bulutları dizisine çok hücreli oraj fırtınaları denilir. Bu şartlar altında oluşan cephesel oraj fırtınaları çok şiddetlidirler ve tekil hava kütlesi oraj fırtınaları ile aynı safhalardan geçerler.

Süper hücreli oraj fırtınaları, kendilerini tek bir varlık olarak saatlerce tutabilecek kadar şiddetli aşağı ve yukarı yönlü akımların olduğu oraj fırtınalarıdır. Bu tür süper hücreli oraj fırtınaları çok büyük dolu hasarlarına ve tornadoların oluşmasına neden olur.