Meteorolojik Kartlar: Prognostik Kartlar ve Sabit Seviye Basınç Haritaları

Gözlem haritaları, belirli ve geniş bir saha üzerinde atmosferin yine belirli seviyelerinde, önceden tayin edilmiş olan zamanda yapılan gözlemlerdeki meteorolojik elemanların (sıcaklık, basınç, rüzgâr, yağış vb.) dağılımını göstermektedir. Mevcut meteorolojik durumu
ortaya koyan bu haritalar analiz edilerek hava tahmininde kullanılır. Bunlar yer kartı, sabit seviye kartları (850 hPa, 700 hPa, 500 hPa ve 300 hPa), kalınlık, maksimum rüzgâr, tropopoz, tandans ve ortalama spread haritalarıdır.

Tahmin (prognostik) kartları, belirli bir yerde, belirli bir zaman veya periyot için belirli bir meteorolojik eleman veya elemanların tahmin olarak belirtildiği kart veya haritalardır. Kartlar sayısal hava tahmin modeli ürünleridir. Havacılık sektörünün en fazla faydalandığı prognostik kartlar; yer kartı (SFC: Prognostic Surface Chart), önemli hava olayları kartı (SWC: Significant Weather Chart) ile yüksek seviye rüzgâr ve sıcaklık kartıdır.

Meteorolojik parametre (sıcaklık, basınç, rüzgâr vb.) ve olayların (türbülans, buzlanma, rüzgâr kesmesi vb.) uçuş faaliyeti üzerine etkileri büyüktür. Meteorolojik parametre ve olayların önceden bilinmesi havacılık sektörü için önem taşır. Meteorolojik faktörler uçuş saatinin, süresinin, seviyesinin, rotanın tespiti; yakıt ve yük hesabının yapılması gibi uçuş faaliyetinin bütün aşama ve bileşenlerinde etkilidir. En önemlisi de uçuş emniyetini doğrudan etkilemeleridir. Dünya genelinde meydana gelen kazaların yaklaşık %20’si meteorolojik kaynaklıdır. Havacılık sektörünün her geçen gün geliştiği ve uçuş sayıları ile taşınan yolcu ve kargo sayılarındaki artış göz önüne alındığında meteorolojik parametre
ve olayların uçuşa etkisi bir kat daha artmaktadır.

Kartlar, Dünya Saha Tahmin Merkezleri (WAFC: World Area Forecast Center) tarafından hazırlanmaktadır. Dünyada bu görevi yerine getiren iki tane tahmin merkezi bulunmaktadır. Bu merkezlerden biri Amerika’da Washington’da ve diğeri İngiltere’de Londra’dadır. Bu merkezlerin görevi, sabit havacılık hizmeti olarak küresel temelli önemli hava olayları ve yüksek seviyelere ait tahminleri dijital formatta hazırlayıp yayımlamaktır. Dünya Saha Tahmin Merkezleri’nden bir tanesinin operasyonel fonksiyonlarının durması
hâlinde diğeri bu görevi üstlenmektedir.

Yer kartı (SFC: Prognostic Surface Chart), yerdeki cephesel durumu, basınç dağılımını ve alçak-yüksek basınç merkezlerini gösterir. Önemli hava olayları kartı (SWC: Significant Weather Chart) FL100-FL250, FL100-FL450 ve FL250-FL630 atmosferik katmanları için hazırlanmaktadır. Hazırlandığı seviyede oluşması tahmin edilen meteorolojik olayları içerir. Yer seviyesi ile FL100 seviyesi arasında kalan ve alçak seviye olarak adlandırılan atmosferik katman için önemli hava olayları kartı hazırlama görevi her ülke tarafından değişik biçimlerde yerine getirilmektedir. Yüksek seviye sıcaklık ve rüzgâr kartı ise FL050, FL100, FL180, FL240, FL300, FL340, FL390, FL450, FL530 seviyeleri için hazırlanmaktadır.

Yer kartı ve önemli hava olayları kartı, 00, 06, 12 ve 18 UTC saatlerinde olmak üzere günde 4 defa 24 saatlik periyot için
hazırlanmakla birlikte yer kartının periyodu ülkelere göre farklılık gösterebilmektedir. Yüksek seviye sıcaklık ve rüzgâr kartı ise 00, 03, 06, 09, 12, 15, 18, 21 UTC saatleri periyot başlangıcı olmak üzere günde sekiz defa yine 24 saatlik periyot için hazırlanır.

Önemli hava olayları kartı; Avrupa (EUR), Güney Asya (South Asia), Kuzey Atlantik (NAT), Orta doğu (Middle East), Doğu (East), Güney Pasifik (SAT), Afrika (AFI), Avustralya (Australia), Amerika (America), Pasifikler (PAC) ve Asya (Asia); yüksek seviye sıcaklık ve rüzgâr kartı ise Avrupa (EUR), Afrika (AFI), Amerika (America), Avustralya (Australia), Kuzey Atlantik (NAT), Güney Pasifik (SAT), Asya (Asia) ve Kuzey Kutbu ( North Pole) bölgeleri için hazırlanmaktadır.

Yer kartı, yer seviyesindeki basınç dağılımını izobar (eş basınç eğrileri) çizimleriyle gösteren, alçak ve yüksek basınç merkezleri ile cephelerin gösterildiği karttır.  Yer kartı sinoptik ölçekli tahminlere girdi olarak kullanılmakla birlikte havacılık meteorolojisinin çalışma alanı kapsamında havacılık amaçlı meteorolojik tahminlerde de
sıkça kullanılmaktadır. Yüksek basınç ve alçak basınç merkezlerinin hareketi, kuvvet durumları, alçak basınç merkezine bağlı cephelerin hareketi, bu cephelere bağlı meteorolojik şartların gelecekteki durumları hakkında kullanıcıya bilgi verir. 

Uçuşun planlanması ve gerçekleştirilmesi aşamasında önemli hava olayları kartı yoğun şekilde kullanılır ve önemi çok büyüktür. Rota ve uçulacak seviyenin tespiti, uçuş süresi, yakıt ve yük miktarına karar verilmesi gibi konularda havacılık sektörü çalışanlarına detaylı bilgi vermektedir. Örneğin önemli hava olayları kartında açık hava türbülansı (CAT) tahmini verilmiş bir alandan rota veya irtifa değişikliği ile kaçınmak mümkündür. Uzun süre jet streame karşı uçuş hem yakıt hem de zaman kaybına neden olacağından bu sahadan kaçınmak gerekecektir. Bu da detaylı bir önemli hava olayları kartı analizi ile mümkün olacaktır. Uçuş emniyetini tehlikeye sokan kümülonimbus bulutu sahalarından, aktif veya aktif olması beklenen volkandan kaynaklanan kül hadisesinden kaçınmak bu kart ışığında alınacak tedbirlerle mümkündür.

Sabit seviye basınç haritaları, belirli ve geniş bir saha üzerinde atmosferin yine belirli seviyelerinde, önceden tayin edilmiş olan zamanda yapılan gözlemlerdeki meteorolojik elemanların (sıcaklık, basınç, rüzgâr, yağış vb.) dağılımını gösteren haritalardır. Mevcut meteorolojik durumu ortaya koyan bu haritalar analiz edilerek hava tahmininde kullanılırlar. Meteorolojide 850 hPa, 700 hPa, 500 hPa ve 300 hPa atmosferik sabit seviye haritaları çizilir. 

Sürtünme seviyesinin üzerinde standart seviye haritalarının ilkidir. Ortalama yüksekliği 1500 metredir. Günde iki defa analiz edilir (00/12 UTC). Yere en yakın seviye olması nedeniyle konturlar (eş yükseklik eğrileri) izobarlara paralellik gösterir. 850 hPa basıncının
görüldüğü yüksekliğin alansal dağılımını göstermektedir. 850 hPa sabit basınç haritalarında trof ve sırtlar analiz edilir. 850 hPa’da alçak merkezler ve troflar soğuk havayla, yüksek merkezler ve sırtlar ise sıcak havayla ilgilidir. Alçak merkeze ait soğuk hava merkezinin cephelerle olan mesafesi yağışın süresi ve şiddetini
belirler. 

Orta troposferdeki hava şartlarını gösteren standart seviye basınç haritasıdır. Ortalama yüksekliği 3000 metredir. 700 hPa haritasında rüzgârların yön ve hızı hava sistemlerinin hareketlerinde, sıcaklık değerleri ise havanın kararlı ya da kararsızlığının tespitinde önemli rol oynar. 700 hPa haritası, 00 ve 12 UTC olarak günde iki kez analiz edilir. Yükseklik değerlerine göre 300 dekametre esas alınarak her ±6 dekametrede bir kontur çizilir. Alçak ve yüksek merkezler belirlenir. Sıcaklık bilgilerine göre her ±2.5 °C’de bir izoterm çizilir.

Ortalama yüksekliği 5500 metredir. Troposferin orta bölümündeki meteorolojik değişkenlerin durumunu göstermesi açısından son derece önemli bir haritadır. Tamamen serbest atmosfer şartlarının hâkim olduğu bir seviyedir. Günde iki defa 00 ile 12 UTC olarak analiz edilir.

Vortisiti, akıntı kaynağı içinde küçük hava parselinin kendi ekseni etrafında dönüş ölçüsüdür. Eksen etrafında dairesel dönüş yoksa o zaman parsel sıfır vortisitiye sahiptir. Kuzey yarımkürede, hava parselinin ekseni etrafındaki dönüşü siklonik ise vortisiti pozitif, dönüş antisiklonik ise vortisiti negatiftir.

300 hPa sabit seviye basınç haritası 300 hPa basıncının görüldüğü yüksekliğin alansal dağılımını vermektedir. Ortalama yüksekliği 9000 metredir. Bu seviyede nemin azalması nedeniyle neme bağlı meteorolojik olaylar önemini kaybederken sürtünmenin de azalmasıyla rüzgâr ve türbülans önem kazanır. Havacılık Meteorolojisi açısından son derece önemli bir haritadır. Jet stream (kuvvetli rüzgâr akışları) haritanın en belirgin özelliğidir.

900 dekametre esas alınarak her ±6 dekametrede bir kontur çizilerek analizi yapılır. 60 knot ve daha fazla rüzgâr hızının bulunduğu alanlarda izoteksler (eş rüzgâr hızlarını birleştiren eğriler) çizilerek jet stream kanalları belirlenir. Diğer haritalarda olduğu gibi trof ve sırtlar işaretlenir. Diğer sabit seviye basınç haritalarından farklı olarak 300 hPa haritasına izoterm çizilmez. Jet stream kanalı mavi, 60 ve 80 knot’ı gösteren izoteksler kırmızı, 100 knot ve daha yukarı değere sahip izoteksler ise yeşil renkte gösterilir. 

Jet stream, tropopoz seviyesi yakınlarında, kuvvetli dikey ve yatay rüzgâr kesmesi ile karakterize edilen, bir veya daha fazla azami hız gösteren, yarı yatay bir eksen boyunca uzanan kuvvetli ve dar hava akımıdır.

Uçuş halindeki hava araçları için meteorolojik bilgilerin yayımlanmasıdır. Uçuş emniyetini artırmak için belirli bir radyo frekansından sürekli olarak yayımlanan meteorolojik mesajları kapsamaktadır.

Yayımlanma; veri bağlantısı (Data Link, D-VOLMET) ve sesli
VOLMET olmak üzere iki şekilde yapılır. D-VOLMET yayınında, ilgili havalimanına ait METAR, SPECI, TAF, SIGMET tarafından kapsanmayan özel raporlar ve AIRMET mesajları veri iletimi ile yerden havadaki uçağa iletilir. Sesli VOLMET ise METAR, SPECI, TAF,
SIGMET, SIGMET mesajlarının tekrarlı şekilde sesli yayımlanmasıdır.

Yayın frekansı yüksek frekans (HF) veya çok yüksek frekans (VHF) şeklinde olabilir. Çok yüksek frekans ile normalde METAR, SPECI ve Trend Tipi Pist İniş Tahmini yayımlanır. Yüksek frekans ile; METAR, SPECI ve Trend Tipi Pist İniş Tahmini yanı sıra bölgesel hava seyrüsefer anlaşmalarıyla belirlenen TAF ve SIGMET mesajları yayımlanır.

Ülkemizde VOLMET yayınları çok yüksek frekans (VHF) ile yapılmaktadır. VHF VOLMET yayınları; 24 saat süreyle kesintisiz tekrar edilerek, açık lisan kısaltma terimleriyle ve İngilizce olarak, dakikada 90 kelimeyi aşmayan okuma hızı ile yapılır. Yayınlarda,
yayına dâhil edilen meydanların yürürlükteki en son METAR rasatları Trend Tipi Pist İniş Tahmini ile birlikte okunur. Ayrıca VHF VOLMET yayınlarının yapıldığı saha ile ilgili yayımlanmış SIGMET bilgisi varsa yayına dâhil edilir. Şayet yayımlanmış SIGMET bilgisi
yok ise, yayınında “NIL SIGMET” ibaresi kullanılır.