MENKUL KIYMET YATIRIMLARI

Sermaye piyasası işlemlerini, internet üzerinden direkt olarak ve kendi başına yapan yatırımcı türü online yatırımcı, geleneksel yöntemlerle yatırım işlemlerini yürüten, diğer bir deyişle, emirlerini direkt bir aracı kurumdan veya telefon aracılığıyla veren yatırımcı türü ise offline yatırımcı olarak ifade edilebilir.

Online yatırımcılar, internet üzerinden kendi işlemlerini online yapabilme imkânına sahiptir.

Online yatırım işlemlerinin avantajları kısaca şu şekilde özetlenebilir:

Yatırım işlemlerinin online yapılması yatırımcılara maliyet ve zaman tasarrufu sağlamaktadır. Seçilen online aracı kurumun işlem maliyetlerine ve minimum he­sap bakiyesine göre değişkenlik arz edebilmekle birlikte online yatırımlar yatırım­cılara önemli maliyet avantajları sağlamaktadır. Örneğin, ABD’de sermaye piyasası işlemlerinin internet üzerinden yapılmaya başlanılmasıyla birlikte komisyon oran­ları, yaklaşık 30 dolar seviyesinden 5-6 dolar seviyesine kadar gerilemiştir. Ayrıca online yatırımlar, yatırımcıların, hesaplarına istedikleri zaman ulaşabilmelerine, verdikleri emirlerin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğini ve hesap bakiyelerinin durumunu günün 24 saati istedikleri an öğrenebilmelerine imkan vermektedir. Online yatırımlarda yatırımcılar günün her saatinde emir verebilmektedir. Bu sa­yede yatırımcı isterse gece yarısında emir verebilmekte ve verdiği emrin sabahleyin otomatik olarak işleme gireceğini bilerek rahatlıkla uyuyabilmektedir.

Online yatırım işlemleri sayesinde yatırımcılar, online araştırma raporlarından ve birçok veriden yararlanabilmektedir. Birçok aracı kurum, yaptıkları araştırmala­rı, raporları web sitelerinde yayınlamaktadır. Yatırımcılar, doğru emri verebilmek açısından bunlardan yararlanabilmektedir. Ayrıca aracı kurumların dışında, ulusal ve uluslararası piyasalar ile ilgili yatırımcıların yararlanabilecekleri bilgiler sunan birçok internet sitesi de bulunmaktadır.

Online yatırım işlemlerinde kontrol yatırımcının elindedir. Doğru yatırım aracı­nın seçilmesinden, emrin verilmesine kadar bütün süreçleri yatırımcı tarafından gerçekleştirilmektedir. Böylece yatırımcılar, kimsenin tavsiyelerine ve önerilerine bağlı kalmadan ve brokerle temas kurmadan emir verilebilmektedir.

Online yatırım işlemleri yatırımcıların sahip oldukları online hesaplar vasıtasıyla yatırımcılara verilere daha hızlı ulaşma imkanı sağlamaktadır. Piyasayı iyi bir şe­kilde analiz eden ve yakından takip eden yatırımcılar için, özellikle piyasanın çok aktif ve değişken olduğu dönemlerde, gerçek zamanlı verilere ulaşılması oldukça önemlidir. Yatırımcı aynı bilgiyi, bir brokeri arayarak da öğrenebilir fakat online hesap, yatırımcının söz konusu bilgiye çok daha hızlı ulaşmasını sağlamaktadır. Çoğu online aracı kurum, gerçek zamanlı fiyatları kendi müşterilerine ücretsiz ola­rak sunmaktadır. Bazı aracı kurumlar, bu hizmet için ek ücret almaktadır.

Ortalamalar genel olarak temsili bir hisse senedi grubunun spesifik bir zaman aralığı içerisinde gösterdiği fiyat davranışlarının aritmetik ortalamasını yansıtmaktayken endeksler ise belirli bir hisse senedi grubunun geçmişteki fiyat hareketlerine bağlı olarak hisse senetlerinin bugünkü mevcut fiyat davranışlarını ölçmektedir.

Piyasa endekslerinin belli başlı kullanım alanları şu şekilde birkaç maddeyle özetlenebilir:

Standard and Poor’s kapitalizasyon ağırlıklı piyasa endeksini ilk kullanan şirkettir.

S&P artık sekiz adet temel endeks hesaplamaktadır. Bu endeksler şu şekilde özetlenebilir:

NYSE Bileşik endeks “Big Board” da işlem gören 3.000 adet hisse senedinden oluşmaktadır. Bu endeks ilk olarak 1965 yılında 50 adet işletmenin hisse senetleri kullanılarak hesaplanmaya başlamıştır.

Nasdaq endekslerinin en kapsamlısı OTC bileşik endeksidir.

Koşullu Emirler: Sisteme girilen emrin aktif hâle gelmesi veya işleme dönüşebilmesi için bazı koşulların tanımlanabildiği emirlerdir. Koşullu emirler dört şekilde verilebilir:

Miktar Koşullu Emirler: Belirtilen fiyat seviyesinde emrin içerdiği miktarın tamamı karşılanmıyorsa, işlem görmeyen ve ancak emrin içerdiği miktarın tamamının karşılanması hâlinde işleme tabi olurlar.

Fiyat Koşullu Emirler: Bir sermaye piyasası aracının cari fiyatının veya emir defterindeki en iyi alış veya satış fiyatının, koşul olarak belirtilen fiyat seviyesine ulaşması durumunda ilgili veya tanımlanmış bir diğer sermaye piyasası aracının emir defterinde aktif hâle gelen veya işleme dönüşen emirlerdir.

Zaman Koşullu Emirler: Seansın önceden belirlenen bir bölümünde aktif hâle gelen veya seansın bir bölümünde geçerli olmak üzere girilen emirlerdir

Kısmi Görünme Koşullu Emirler: Limit fiyatlı emirler, kısmen görünme koşulu ile girilebilir. Kısmen görünen emirlerde, emir defterinde görülmesi istenen kısmın tamamı işlem gördüğünde gizli bölümden belirlenen miktar kadar kısım açığa çıkar. Açığa çıkan bu kısım, açığa çıktığı anda girilmiş yeni bir emir gibi fiyat ve zaman önceliğine göre emir defterinde yerini alır.

Online yatırım, en genel tanımıyla, sermaye piyasası araçlarına, internet, telefon ve bankamatik gibi elektronik iletişim araçları kullanılarak yatırım yapılmasını ifade etmektedir. Bununla birlikte söz konusu iletişim araçlarının bugünkü kullanımları da dikkate alındığında online yatırımı kısaca sermaye piyasası işlemlerinin internet üzerinden yapılması şeklinde ifade etmek daha doğru olacaktır. Bu durumda sermaye piyasası işlemlerini, internet üzerinden direkt olarak ve kendi başına yapan yatırımcı türü online yatırımcı, geleneksel yöntemlerle yatırım işlemlerini yürüten, diğer bir deyişle, emirlerini direkt bir aracı kurumdan veya telefon aracılığıyla veren yatırımcı türü ise offline yatırımcı olarak ifade edilebilir.

Online yatırımlarla birlikte artık menkul kıymet yatırımlarında müşteri emirlerinin brokerlar tarafından telefon vb yollarla alındığı ve alınan bu emirlerin yine brokerler tarafından elle sisteme girildiği geleneksel sistemden, emir girişi için brokerlere ihtiyaç olmadığı müşterilerin emirlerini internet vasıtasıyla direkt aracı kurumun işlem sistemine girdiği yeni bir sisteme geçilmektedir.

Online yatırımlar geleneksel aracılık faaliyetlerinde de önemli değişikliklere sebebiyet vermektedir. Bilindiği gibi geleneksel aracılık faaliyetleri çerçevesinde brokerler öncelikle kendilerine bir müşteri portföyü oluşturmakta ve oluşturdukları portföyün özelliklerine bağlı olarak da başta hisse senedi olmak üzere yatırım yapılabilecek sermaye piyasası araçlarına ilişkin araştırmalarda bulunmaktadır. Daha sonra ise brokerler genellikle telefon aracılığıyla portföylerindeki müşterilerle irtibata geçerek onlardan alım-satım talimatlarını almakta ve bu talimatları yerine getirmektedir. Fakat burada brokerin müşteriden alım-satım emrini alması ve bu emri uygulamaya koyması arasında belirli bir zaman kaybı ortaya çıkmaktadır. Özellikle hisse senedi fiyatlarının anlık değişmeler gösterebildiği düşünüldüğünde brokerler bazen müşterinin istediği fiyat düzeyinden işlemi gerçekleştiremeyebilmektedir. Ayrıca brokerlerin mesleki bilgi birikimleri ve donanımları da değişkenlik arz etmektedir. Buna bağlı olarak yatırımcılar birlikte çalışacakları brokerleri seçme konusunda zorlanmaktadır. Benzer şekilde yatırımcılar telefon aracılığıyla iletişime geçtikleri süre boyunca brokerlerin onları yeterli düzeyde bilgilendirip bilgilendirmediği konusunda da yine tereddütte kalabilmektedir.

Menkul kıymetlerin alınıp satılmasına ilişkin işlemlerin geleneksel yöntemlerle yapılması daha önce de ifade edildiği gibi müşterilerle brokerler arasında çok sayıda telefon görüşmesini içeren bir süreci gerektirmektedir. Buna bir de müşteri tarafından verilen emrin limit fiyatlı olması gibi durumlarda söz konusu emrin tamamen ya da kısmen gerçekleşip gerçekleşmediğinin teyit edilmesinin gerekliliği eklendiğinde bu süreç daha da uzamaktadır. Buna karşılık online yatırım işlemlerinde insan ve telefon görüşmelerinin yerini bilgisayar ve şifreler almaktadır. Bu durum da işgücünden ve diğer birtakım maliyetlerden büyük ölçüde tasarruf sağlanması anlamına gelmektedir. Online yatırımlar sayesinde yatırımcıların portföylerini izlemesi, emir teyidi vb. işlemler haftanın yedi günü ve yirmi dört saat neredeyse sıfır maliyetle erişime açık hâle gelmektedir.

Sermaye piyasası nezdinde aracı kurumlarda online yatırımlarla birlikte meydana gelen
teknolojik dönüşüm menkul kıymet borsalarında da karşılık bulmakta ve borsalar da
teknolojik altyapılarını büyük ölçüde geliştirmektedir. Günümüzde yatırımcılar özellikle
de online yatırımcılar geçmişe kıyasla çok daha farklı bir ortamda karar almaktadır. Söz
konusu faklılık daha öncede ifade edildiği üzere online yatırımcıların geçmişe göre oldukça
yoğun bir bilgi erişimine sahip olmalarından ileri gelmektedir. Daha önce sadece
brokerlerin sahip olabildikleri bilgiye erişim ayrıcalığına artık online yatırımcılarda sahip
durumdadır. Bilgi miktarındaki artış, bilgilerin karşılaştırılması ve analiz edilmesi gibi
yatırım kararı açısından önemli faaliyetlerin yatırımcılar tarafından gerçekleştirilebilmesine
olanak sağladığı için yatırımcıların özgüveninde dikkat çekici yükselmelere neden
olmaktadır. Bunun sonucunda bu yeni dönemde yatırımcılar insana dayalı aracılık faaliyetlerinden
uzaklaşarak internet yoluyla kendi yatırım işlemlerini gerçekleştirir duruma
gelmektedir. Eskiden uzun aralıklarla hesap durumunu kontrol eden yatırımcılar, internetin
sağladığı imkanlarla artık kısa dönem işlemlere odaklanabilmektedir. Bu nedenle de
yatırımcıların vade ufku gün içi işlemleri içerecek kadar kısalmaktadır. Büyük miktarda
bilgiyi kısa sürede ve düşük maliyetle kolayca elde edip süratle değerlendirme olanaklarını
elde eden yatırımcılar, gün içi trendleri takip eden ve bu sayede elde ettikleri bilgilerden
faydalanarak yatırım yapmaya çalışan yapıya sahip olmaya başlamaktadır.

Online yatırım işlemlerinin avantajları kısaca şu şekilde özetlenebilir:

İnternet teknolojisi menkul kıymet alım satım işlemlerinin yatırımcılar açısından kolay,
ucuz ve hızlı gerçekleşmesine imkan sağlamaktadır. İnternet bugünün sürekli değişkenlik
gösteren sermaye piyasalarında yatırımcılara sürekli güncellenen en güncel bilgilere
ulaşım olanağı tanımaktadır. Yatırımcılar gerçekleştirmek istedikleri işlemler için broker
kullanmayı tercih etseler dahi internet yatırımcıların daha bilinçli olabilmeleri adına bir
kaynak bolluğu ortamı oluşturmaktadır. Bahsedilen tüm bu ve benzeri nedenlerle her geçen
gün online yatırımlara olan ilgi artış göstermektedir.

Ortaya çıkışının ilk yıllarında elbette ki bugün olduğu gibi online işlemler internet
aracılığıyla yapılamamaktaydı. Dolayısıyla online yatırım işlemlerinin ilk uygulamalarını
büyük ölçüde telefon vasıtasıyla yapılan işlemler oluşturmaktaydı. Daha sonra özellikle
1990’lı yılların son dönemlerinden itibaren internet kullanımının dünya genelinde yaygınlaşması
ve internet teknolojilerinin hızla gelişmesiyle birlikte online işlemlerde telefonun
ağırlığı giderek azalarak yerini internet ve cep telefonu gibi teknolojilere bırakmıştır.
Online yatırım işlemelerindeki asıl atılım da bundan sonra gerçekleşmeye başlamıştır.
Öyle ki özellikle 1997-1998 yıllarından sonra dünya genelinde gerçekleştirilen online işlemlerde
çok ciddi artışlar gözlenmeye başlamıştır.
Sadece ABD’de 1998-1999 yılları arasında yani bir yıl içerisinde online olarak gerçekleştirilen
menkul kıymet alım satım işlemlerinin toplam menkul kıymet alım satım işlemleri
içerisindeki payı % 27’den % 50’lerin üzerine çıkmıştır. 2000’li yılların ilk dönemi
itibariyle ise ABD’de online hizmet veren yaklaşık 170 aracı kurum nezdinde yatırımcılar
tarafından yaklaşık 12 milyon online hesap açılmıştır. Söz konusu bu dönemde ABD’de
yatırımcılar tarafından online olarak bizzat yönetilen varlıkların işlem hacmi 300 milyar
doların üzerinde gerçekleşmiştir.

Piyasa ortalamaları ve endeksler hisse senedi fiyatlarının zaman içerisinde sergilediği genel davranışların ölçülmesi amacıyla kullanılan göstergelerdir. Piyasa davranışları konusunda her ne kadar ortalama ve endeks terimleri bireyler tarafından birbirlerinin yerine kullanılıyor olsa da bu terimler teknik olarak farklı ölçü birimlerini ifade etmektedir. Ortalamalar genel olarak temsili bir hisse senedi grubunun spesifik bir zaman aralığı içerisinde gösterdiği fiyat davranışlarının aritmetik ortalamasını yansıtmaktayken endeksler ise belirli bir hisse senedi grubunun geçmişteki fiyat hareketlerine bağlı olarak hisse senetlerinin bugünkü mevcut fiyat davranışlarını ölçmektedir.

Ortalamalar genel olarak temsili bir hisse senedi grubunun spesifik bir zaman aralığı içerisinde gösterdiği fiyat davranışlarının aritmetik ortalamasını yansıtmaktayken endeksler ise belirli bir hisse senedi grubunun geçmişteki fiyat hareketlerine bağlı olarak hisse senetlerinin bugünkü mevcut fiyat davranışlarını ölçmektedir.

Piyasa endekslerinin hesaplanmasında genellikle üç tür ağırlık kullanılmakta ve endeks o adla anılmaktadır. Bunlar fiyat ağırlıklı endeksler, piyasa değeri ya da diğer bir ifadeyle kapitalizasyon ağırlıklı endeksler ve ağırlıksız ya da eşit ağırlıklı endekslerdir.
Endekslerin hesaplanmasında genel olarak bir baz dönem ve genellikle 100 olarak kabul edilen (1, 10, 50, 1.000 gibi başka sayılarda kullanılabilmektedir) bir baz değer kullanılır.
Ayrıca endekslerin hesaplanmasında aritmetik ve geometrik ortalama olmak üzere iki tür ortalama kullanılır. Bu anlamda da endeksler aritmetik ortalamalı endeksler ve geometrik ortalamalı endeksler olmak üzere ikiye ayrılır. Daha öncede ifade edildiği üzere ortalamalardan genellikle endekslerin hesaplanmasında faydalanılmaktadır.