Faizsiz Finansal Ürün Yatırımları

Faizsiz finansmanın temel amacı faizsiz yöntem ve araçlar ile en fazla kârın elde edilmesidir. Bu amaç doğrultusunda farklı ihtiyaç ve kriterlere bağlı olarak mudaraba, muşaraka, murabaha, icara, selem satış, istisna, teverruk, müzaara, karz-ı hasen vb. birçok farklı İslami finansman yöntemi geliştirilmiştir.

Mudaraba temel olarak emek ve sermayenin bir araya gelmesi ile kâr ortaklığını ifade etmektedir. Aynı zamanda faizsiz finansmanda en çok kullanılan yöntemler biridir. Söz konusu yöntemde belirli bir projesi, tecrübesi ya da yeteneği olan ancak finansman ihtiyacı olan kişinin yatırımı finanse edilmektedir. Bununla birlikte finanse edilecek olan projenin, faizsiz finansman prensiplerine bağlı olarak belirli ve tanımlanmış olması gerekmektedir. Manipülasyon riskine karşı yatırıma ilişkin her unsurun açık ve net olması zorunludur. Mudarabada en az iki taraf ticaret yapmak amacıyla bir araya gelmekte, taraflardan biri emek ve tecrübesini diğer taraf ise sermayesini sunmaktadır. Bu bağlamda mudaraba, risk sermayesine benzemektedir ve genellikle ticaretin finansmanında kullanılmaktadır.

Faizsiz sistemde farklı ortaklık türleri bulunmaktadır. Ortaklık kurulması olarak ifade edilen muşaraka; iştirak etme, bir işletmenin sermayesine katılarak ortak olunması anlamına gelmektedir. Bu bağlamda ekonomik faaliyet yürütmek üzere meydana gelen bir kâr zarar ortaklığı olarak tanımlanmaktadır ve genel olarak sermaye ortaklığını ifade etmektedir. İslam hukukunda “şirket-i inan” olarak ifade edilen bu işlem, esas olarak hem sermayeye hem de ortaklığa işaret eden bir yapıya sahiptir. Muşaraka genellikle sanayinin finansmanında ve demirbaş yatırımları gibi üretimin desteklenmesi kapsamında kullanılmaktadır. Muşarakada ortaklardan her biri eşit ya da farklı tutarlarda yatırım yapma olanağına sahiptir. Yöntem, iki ya da daha fazla ortağın sermaye ve emeklerinin birleştirilmesi şeklinde tasarlanmıştır. Bu bağlamda hem risk ve hem de kâr ve zarar birlikte paylaşılmaktadır.

Kârlı satış anlamına gelen murabaha, sermaye sahibinin (bankanın) belirli bir malı satın alması ve üzerine belirli bir kâr ekleyerek yeterli nakde sahip olmayan ve gerekli finansmanı temin edemeyen ancak faaliyetlerinin devamlılığı için söz konusu mal ve hizmete ihtiyacı bulunan müşterisine satmasını ifade eder. Bu bağlamda maliyet + kâr olarak tasarlanan murabaha yöntemi, faizsiz bir satış türü olarak tanımlanabilir. Diğer bir ifadeyle yöntem, faizsiz finansman sisteminde üretimin desteklenmesi bağlamında ham madde, yarı mamul, teçhizat gibi temel ihtiyaçların banka tarafından karşılanmasını ve talepte bulunan ihtiyaç sahibine vadeli olarak satılmasını ifade eder.

Murahaba'da uygulanan kâr oranını etkileyen faktörler;

• İşlem miktarı ve vadesi
• Müşterinin pazarlık gücü
• Müşterinin finansal riski
• Bankanın likiditesi
• Enflasyon ,nominal faiz vb. makroekonomik göstergeler

Leasing kavramının karşılığı olan icara yöntemi, temel olarak kiraya verme olarak ifade edilmektedir. İcara, faizsiz finansmanda genellikle sanayi işletmeleri tarafından sıklıkla kullanılmaktadır ve murabahadan sonra katılım bankalarının en önemli fon sağlama yöntemlerinden biridir. Söz konusu yöntemde banka, orta ve uzun vadede müşterisine fon kullandırmaktadır. Ayrıca esnek finansman, enflasyona karşı korunma, vergi, verimlilik vb. konularda avantaj sağlamaktadır. İcara yönteminde banka, kendisine gelen talebe bağlı olarak belirli bir malı satın alarak müşterisine kiralamaktadır. Yönteme konu olan mal makine, donanım, taşıt vb. olabileceği gibi üretim ve faaliyetlerinin devamlılığı konusunda işletme için gerekli olan farklı demirbaşlar da olabilir.

Üretimin finanse edilerek desteklenmesi konusunda kullanılan selem satış yöntemi, ileri bir tarihte teslim edilecek belirli bir malın ücretinin peşin olarak ödenmesini ifade etmektedir. Yöntemde banka, gelecekte üretilecek olan belirli bir malı peşin ödeme yaparak satın almaktadır. Diğer bir tanımla selem satış; belirli mal üzerinde yapılan sözleşmede ödemenin nakit olarak yapıldığı, diğer yandan söz konusu malın fiziki teslimatının ise sözleşmede belirlenen tarihe kadar ertelendiği bir alım satım işlemidir. Bu yöntemde peşin ödemeyi alan satıcı, sözleşmeye konu olan malı karşılıklı anlaşılan bir dönemde teslim edeceğini taahhüt etmektedir. Alıcı ise (banka) söz konusu malı mülkiyetine sahip olmadan satamaz. Ayrıca alıcı, mülkiyete sahip olduktan sonra ilgili malı piyasa fiyatını aşmamak koşulu ile satabilir.

Selem satışa benzerlik gösteren istisna yöntemi, konusu bir malın imal ettirilmesi olan ve alıcı ile satıcı arasında düzenlenen bir sözleşmeyi ifade eder. Üretim yapmak anlamına gelen yöntemde satıcı, belirlenen bir malı alıcının talebine bağlı olarak üretmeyi ve ileri bir dönemde teslim etmeyi taahhüt etmektedir. Yöntemin selemden temel farkı, ödeme ve teslim dönemleri konusunda zorunluluk bulunmamasıdır. Diğer bir ifadeyle istisnada satıcı işleme konu olan malı parçalar dâhilinde teslim edebileceği gibi alıcı da ödemeleri taksitle gerçekleştirebilir. Yöntem genellikle hem yol, köprü vb. yapımı ve temini uzun süreli olan altyapı yatırımlarında hem de uzun vadeli finansman gerektiren işler için kullanılmaktadır. Bu nedenle sözleşmeye konu olan işin ya da malın bedeli peşin ödenebileceği gibi hak edişlere veya teslim tarihine bağlı olarak da ödenebilir.

Likidite ihtiyacını karşılamak üzere bir malın satıcıdan vadeli olarak alınması ve bu satıcıdan başka bir alıcıya peşin olarak satılmasını ifade etmektedir. Teverruk yöntemi, nakit ve ödeme güçlüğü çeken müşterilerin borçlarını yeniden yapılandırmak üzere de kullanılmaktadır. Uygulamada ise genellikle birden fazla bankanın altın ,gümüş vb. emtialar üzerine sözleşme yapması şeklinde gerçekleşmektedir. Bu nedenle teverruk işlemlerin önemli bir kısmı uluslararası emtia piyasalarında yapılmaktadır.

Tarımsal faaliyetin finanse edilmesi amacıyla taraflardan birinin arazisini, diğerinin ise emeğini ortaya koyduğu bir ziraat ortalığı işlemidir. Faizsiz sistemde müzaraa işlemi, bankanın sermaye olarak araziyi, diğer tarafın ise iş gücünü ortaya koymasını ifade eder. Bu bağlamda yöntem, mudaraba işlemine benzerlik göstermektedir. Müzaraa sonucunda elde edilen ürün ve bağlı olarak kâr, işlemin tarafları arasında önceden anlaşılan oran üzerinden paylaşılmaktadır. Bununla birlikte banka, işleme konu olan araziyi müşterisine kiralayarak da verebilir. Bu durumda banka, işlem sonucu ürün ya da kârdan pay almak yerine diğer taraftan kira bedeli isteyebilir.

En basit tanımıyla ihtiyaç sahibi kişi ya da kurumlara verilen faizsiz borç olarak tanımlanmaktadır. Sosyal kredi olarak da adlandırılan karz-ı hasen, insani yardım amacıyla finansal sıkıntı yaşayan kişilere karşılıklı anlaşılan dönemlere bağlı olarak verilmektedir. Yöntemin temel prensibi, paranın geri ödenmesi konusunda alıcıyı finansal açıdan zora sokmayacak şekilde vadelerin belirlenmesidir. Ayrıca kâr payı içermeyen bu işlemin sonunda banka getiri elde etmez. Üretim dışı bir kredi olarak değerlendirilen söz konusu işlem hastalık, evlilik, çocukların eğitimi ve olağanüstü hâller gibi durumlarda verilmektedir. Diğer yandan uygulamada özellikle küçük işletmelerin kuruluş aşaması finansmanında da kullanılmaktadır.

Teorik olarak dayanışma ya da ortak sorumluluk olarak tanımlanan tekafül, en basit haliyle İslami sigorta ya da faizsiz sigorta olarak ifade edilmektedir. Bu sigortacılık türünde bir şahsın hayatına ya da değerli bir varlığına ilişkin risk, yardımlaşma ve gönüllülük esasına göre bir grup insan tarafından karşılıklı olarak garanti altına alınmaktadır. Diğer bir ifadeyle tekafül; farklı şahısların bir araya gelerek içlerinde yer alan bir şahsın maruz kaldığı zararın, yardımlaşma ile tazmin edilmesidir. Bu nedenle yöntem, müşterek risk paylaşımına bağlı olarak kooperatif sigortacılık olarak da değerlendirilebilir. Bununla birlikte yöntemin temel amacı, bir şahsın sigortalatmış olduğu belirli bir mala zarar gelmesi durumunda bu zararın tazmininin sağlanmasıdır.

Tekafül sigortasının unsurları şu şekildedir;
• Sigortalı: Sigorta yapılan kişi veya kurum
• Sigorta Edilen Risk: Sigorta anlaşmasına konu olan yangın, deprem vb. riskler
• Sigortacı (Sigorta Şirketi): Sigorta anlaşmasını gerçekleştiren kurum
• Ödenen Prim: Sigorta yapılan kişi veya kurumun ödediği sigorta ücreti
• Sigorta Tutarı: Sigortaya konu olan riskin meydana gelmesi durumunda sigortalının alacağı bedel

Sukuk, en basit hâliyle İslami bono olarak ifade edilmektedir. Aynı zamanda finansal sertifika anlamına gelen sukuk, varlık senedi ya da menkul kıymetleştirilmiş bir varlık olarak da tanımlanmaktadır. Sukuk, bir varlığa ya da menfaate dayanan ve söz konusu varlık üzerinde hak sahibi olmayı sağlayan bir finansal araçtır. Bu nedenle sukuk ihraç eden tarafın öncelikle söz konusu varlığa sahip olması gerekmektedir. Bununla birlikte benzer finansal araçlardan farklı şekilde belirli bir varlığa dayalı olarak, özel amaçlı şirketler tarafından ihraç edilmektedir.

Diğer İslami finansman türlerinde olduğu gibi, sukukta da gerçek bir ticari veya yatırım ilişkisi baz alınmaktadır. Bu bağlamda sukuk, kullanım alanı esasına göre proje, varlık ya da bilanço endeksli olarak hazırlanabilmektedir. 

Proje Endeksli Sukuk: Proje endeksli sukukta önceden yapılması belirlenmiş bir projenin finansmanı amacıyla sukuk ihraç edilmektedir.

Varlık Endeksli Sukuk: Varlık endeksli sukuklarda, varlıklara ait kazanç hakkının yatırımcılara transfer edilmesi yoluyla fon sağlanmaktadır.

Bilanço Endeksli Sukuk: Bilanço bazlı sukukta temel amaç, birden fazla projenin finansmanı sağlanmaktadır.

Türev ürünlerin İslam hukuku açısından uygun olabilmesi aşağıdaki koşulları sağlaması gerekmektedir;

• Tanımlanabilir bir varlık veya girişim üzerinde taraflarca planlanmış etkin sahipliğe ilişkin gerçek bir korunma talebine işaret etmelidir.
• Özellikleri açıkça tanımlanmış olan varlıklar üzerindeki koşullu alacaklardan doğan ödeme yükümlülüklerinin kesinliğini garanti etmelidir.
• Olağanüstü durumlar dışında, fiziki bir varlığın fiilî ve doğrudan transferine ilişkin sözleşmeden doğan yükümlülüklerin ertelenmesini reddetmelidir.
• Sözleşme riskten korunmanın kullanımı için teminatlandırılmış ödeme içermelidir, ancak fiyat taraflar arasındaki risk paylaşımının ötesinde dayanak varlığın geçici fiyat değişimlerinden tek taraflı kazanç yaratmayı amaçlayan hükümler çıkarılmalıdır.
• İslam hukukunda yasaklanmış olan faaliyetleri içermemeli, özellikle faiz(riba), kumar(maysir) ve belirsizliğe bağlı spekülasyondan kaçınılmalı, dayanak varlığın özellikleri ve teslim koşulları açıkça belirlenmeli ve bilgisizlikten kaynaklanan istismarı önlemelidir.

Forward sözleşmeler türev piyasalarda kullanımı en basit ürünlerdir. Bu ürünler taraflar arasında dayanak varlığın gelecekte belirli bir tarihte belirlenen fiyat üzerinden ticaretini içeren sözleşmelerdir. Diğer türev ürünlerde olduğu gibi forward sözleşmelerde de amaç belirsizlik altında gerçekleşen işlemlerden doğan riskleri azaltmaktır.  Forward sözleşmeler gelişmiş ödeme kısıtları altında İslami hukuku açısından kullanımına izin verilen finansal ürünlerdir. Ancak İslami açıdan kısa ve uzun pozisyon arasındaki farklılıklar ve kullanım amacı önem kazanmaktadır. Forward sözleşmede uzun pozisyon alan kişi dayanak varlığın fiyatının gelecekte artacağından endişe ederek hareket etmektedir. Öte yandan uzun pozisyon almanın diğer bir sebebi spot piyasadaki bir kısa  pozisyonu dengelemek de olabilmektedir. Kısa pozisyon alan taraf ise satmak istediği varlığın fiyatını bugünden belirlemek istemektedir. İslami finans açısından, kısa pozisyonların gelecekte spot fiyatların satın alma maliyetlerinin altında kalması riskinden kaçınma gerekçesiyle tutarlı olduğu düşünülmektedir.

Future sözleşmelerin İslam hukuku açısından kullanılabilir olması için taşıması gereken özellikler şu şekilde sıralanabilir;
• Varlığa ilişkin mülkiyet durumunun bulunması ve doğrudan varlığın fiyat performansına ilişkin korunma talebinin olması,
• Fiili varlık transferi olmadan karşılıklı ertelemenin reddedilmesi,
• Yasaklı olan yüksek belirsizlikten kaçınılması.

İslami finans alanındaki bazı uzmanlar opsiyonun bir varlığı belirli bir fiyattan, önceden belirlenen bir tarihte alma ya da satma vaadi olduğunu ve vaadin İslam hukuku açısından izin verilen bir faaliyet olduğunu ifade etmektedir. Ancak vaat, vaadi veren için bağlayıcıdır ve bir satış veya satın alma konusu olamaz. Opsiyon kullanımına ilişkin problem yaratabilecek konular yasaklı olan kumar, gereksiz risk alma ve bilgisizliğe dayanan işlemler ile opsiyonun konusun helâl ürünlerden oluşması ve sözleşmeye girip çıkma konusunda tarafların karşılıklı rızaların bulunması gerekliliğidir.

Geniş bir uygulama alanı bulan İslami sigortada, tekafül esasına dayanan ve “mudaraba”, “vekâlet” ve “hibrit” model olarak adlandırılan üç farklı model bulunmaktadır.

Vekâlet çalışma modelinde tekafül işletmesi ve katılımcılar iki ayrı tarafı oluşturmaktadır. Tekafül işletmesi; katılım paylarının toplanması, gerçekleşen risklere bağlı ödemelerin gerçekleştirilmesi, yönetim vb. faaliyetlerin karşılanması amacıyla katılımcılardan belirli bir ücret almaktadır. Diğer bir ifadeyle tekafül işletmeleri tarafından sıklıkla kullanılan bu çalışma modelinde, sağlanan söz konusu hizmetler karşılığında katılımcılardan belirli dönemlerde önceden anlaşılan bir vekâleti ücreti alınmaktadır. Bununla birlikte vekâlet modelinde tekafül işletmesi, süreç sonunda elde edilen kârdan pay almamaktadır. Olası kârın tamamı yine katılımcılara ödenmektedir.