Finansal Piyasa İşlemlerinde Çağdaş Uygulamalar

Online yatırım, en genel tanımıyla, sermaye piyasası araçlarına, internet, telefon ve bankamatik gibi elektronik iletişim araçları kullanılarak yatırım yapılmasını ifade etmektedir.

Sermaye piyasası işlemlerini, internet üzerinden direkt olarak ve kendi başına yapan yatırımcı türü online yatırımcı, geleneksel yöntemlerle yatırım işlemlerini yürüten, diğer bir deyişle, emirlerini direkt bir aracı kurumdan veya telefon aracılığıyla veren yatırımcı türü ise offline yatırımcı olarak ifade edilebilir.

Online ve offline yatırımcılar arasındaki farklar şöyle özetlenmektedir: Online yatırımcıların, bilgi seviyesi diğer yatırımcılardan daha yüksektir. Bu durum, onlara bir rekabet avantajı sağlamaktadır. Online yatırımcılar, elektronik ve bilgi teknolojileri hakkında daha çok bilgiye sahiptir ve bunların kullanımına hakim kişilerdir. Bilgi ve elektronik araçlara sahip online yatırımcılar, yüksek getiri düşük risk mantığına göre, daha iyi yatırım kararları alabilmektedir. Online yatırımcılar, internet üzerinden kendi işlemlerini online yapabilme imkânına sahiptir. Online yatırımcılar, internet üzerindeki kaynakları daha iyi kullanmakta ve daha disiplinli hareket etmektedirler.

Online yatırım işlemlerinin avantajları kısaca şu şekilde özetlenebilir: Yatırım işlemlerinin online yapılması yatırımcılara maliyet ve zaman tasarrufu sağlamaktadır. Seçilen online aracı kurumun işlem maliyetlerine ve minimum hesap bakiyesine göre değişkenlik arz edebilmekle birlikte online yatırımlar yatırımcılara önemli maliyet avantajları sağlamaktadır. Örneğin, ABD’de sermaye piyasası işlemlerinin internet üzerinden yapılmaya başlanılmasıyla birlikte komisyon oranları, yaklaşık 30 dolar seviyesinden 5-6 dolar seviyesine kadar gerilemiştir. Ayrıca online yatırımlar, yatırımcıların, hesaplarına istedikleri zaman ulaşabilmelerine, verdikleri emirlerin gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğini ve hesap bakiyelerinin durumunu günün 24 saati istedikleri an öğrenebilmelerine imkan vermektedir. Online yatırımlarda yatırımcılar günün her saatinde emir verebilmektedir. Bu sayede yatırımcı isterse gece yarısında emir verebilmekte ve verdiği emrin sabahleyin otomatik olarak işleme gireceğini bilerek rahatlıkla uyuyabilmektedir. Online yatırım işlemleri sayesinde yatırımcılar, online araştırma raporlarından ve birçok veriden yararlanabilmektedir. Birçok aracı kurum, yaptıkları araştırmaları, raporları web sitelerinde yayınlamaktadır. Yatırımcılar, doğru emri verebilmek açısından bunlardan yararlanabilmektedir. Ayrıca aracı kurumların dışında, ulusal ve uluslararası piyasalar ile ilgili yatırımcıların yararlanabilecekleri bilgiler sunan birçok internet sitesi de bulunmaktadır. Online yatırım işlemlerinde kontrol yatırımcının elindedir. Doğru yatırım aracının seçilmesinden, emrin verilmesine kadar bütün süreçleri yatırımcı tarafından gerçekleştirilmektedir. Böylece yatırımcılar, kimsenin tavsiyelerine ve önerilerine bağlı kalmadan ve brokerle temas kurmadan emir verilebilmektedir. Online yatırım işlemleri yatırımcıların sahip oldukları online hesaplar vasıtasıyla yatırımcılara verilere daha hızlı ulaşma imkanı sağlamaktadır. Piyasayı iyi bir şekilde analiz eden ve yakından takip eden yatırımcılar için, özellikle piyasanın çok aktif ve değişken olduğu dönemlerde, gerçek zamanlı verilere ulaşılması oldukça önemlidir. Yatırımcı aynı bilgiyi, bir brokeri arayarak da öğrenebilir fakat online hesap, yatırımcının söz konusu bilgiye çok daha hızlı ulaşmasını sağlamaktadır. Çoğu online aracı kurum, gerçek zamanlı fiyatları kendi müşterilerine ücretsiz olarak sunmaktadır. Bazı aracı kurumlar, bu hizmet için ek ücret almaktadır.

Online yatırımların dezavantajları kısaca şu şekilde özetlenebilir: Online yatırım işlemlerinde yatırımcılar bilgiye çok rahat ulaşabilmekte ve kendi yatırım kararlarını kendileri alabilmektedir. Doğal olarak bu durum yatırımcıların kendine olan güvenini artırmaktadır. Söz konusu bu özgüven yatırımcıları değerlemenin zor olduğu, fazla riskli yatırım araçlarına yatırım yapmaya teşvik edebilmektedir. Fakat online yatırımcılar genellikle tecrübesizdir ve bu şekilde riskli yatırımlara yönelmeleri piyasada spekülatif balonların oluşmasına sebebiyet verebilmektedir. Bu durum ise piyasada ki tüm yatırımcıları olumsuz etkileyebilmektedir. Ayrıca online yatırım işlemlerinde, yatırımcı tek başına olduğu için yatırımla ilgili araştırma, karar alma, sisteme emrin girilmesi vb bütün işlemler yatırımcının yapması gereken işlemlerdir. Bunları yapmak yatırımcıya zor geliyorsa veya yatırımcının bütün bunları yapacak yeterli zamanı yok ise, o zaman yatırımcının geleneksel yöntemleri kullanması daha doğru olacaktır. Online yatırım işlemlerinin bir dezavantajı da aynı zamanda avantajlarından olan teknolojidir. Online işlemlerde kullanılan ara yüzler veya teknolojik altyapıya bağlı olarak bazen işlemin gerçekleştirildiğinin yatırımcıya iletilmesi vb konularda problemler çıkabilmektedir. Ayrıca bilgisayar, bilgisayar sistemleri ve ağlardan kaynaklanan problemler, yatırımcıları zarara uğratabilmektedir. Bu tür problemler, özellikle piyasanın hareketli olduğu ve işlemlerin yoğunlaştığı dönemlerde yatırımcıları zarara uğratabilmekte veya bekledikleri kârı sağlamalarını engelleyebilmektedir.

Menkul kıymet işlemleri için elektronik altyapının oluşturulduğu ilk borsa Nasdaq tezgahüstü hisse senedi piyasasıdır.

Türkiye’de online işlemler 1998 yılından sonra ve tüm dünyada olduğu gibi telefon vasıtasıyla gerçekleşmeye başlamıştır. Daha sonra ülkede internet kullanımının yaygınlaşmasıyla birlikte 2000’li yılların başlarından itibaren aracı kurumlar internet üzerinden online işlem hizmeti sunmaya başlamışlardır.

Piyasa ortalamaları ve endeksler hisse senedi fiyatlarının zaman içerisinde sergilediği genel davranışların ölçülmesi amacıyla kullanılan göstergelerdir.

Piyasa davranışları konusunda her ne kadar ortalama ve endeks terimleri bireyler tarafından birbirlerinin yerine kullanılıyor olsa da bu terimler teknik olarak farklı ölçü birimlerini ifade etmektedir. Ortalamalar genel olarak temsili bir hisse senedi grubunun spesifik bir zaman aralığı içerisinde gösterdiği fiyat davranışlarının aritmetik ortalamasını yansıtmaktayken endeksler ise belirli bir hisse senedi grubunun geçmişteki fiyat hareketlerine bağlı olarak hisse senetlerinin bugünkü mevcut fiyat davranışlarını ölçmektedir.

Piyasa endekslerinin belli başlı kullanım alanları şu şekilde birkaç maddeyle özetlenebilir: Endeksler hisse senedi fiyatlarında zaman içerisinde meydana gelen toplu değişimi ortaya koymaktadır. Piyasa portföyü getiri oranının hesaplanmasında endekslerden yararlanılır. Dolayısıyla endeksler bireysel ve kurumsal yatırımcılara, sahip oldukları hisse senetlerinin ya da portföylerin belirli bir dönem boyunca gösterdiği performansı, piyasanın genel performansıyla karşılaştırma imkanı sağlamaktadırlar. Endeksler, hisse senedi piyasasındaki gelişmeler ile genel ekonomik konjonktürdeki değişiklikler arasında karşılaştırma yapma imkanı sağlamaktadırlar. Sermaye piyasası analizlerinde, beta katsayılarının hesaplanmasında bir diğer ifadeyle sistematik riskin ölçülmesinde piyasa endekslerinden yararlanılmaktadır. Endekslerden yararlanarak endekse dayalı opsiyon ve vadeli işlem sözleşmeleri ile yatırım fonları gibi yatırım araçları geliştirilebilmektedir. Alternatif yatırım araçlarının getirilerinin karşılaştırılmasında piyasa endeksleri yatırımcılara faydalı bilgiler sağlamaktadır.

Piyasa endekslerinin hesaplanmasında genellikle üç tür ağırlık kullanılmakta ve endeks o adla anılmaktadır. Bunlar fiyat ağırlıklı endeksler, piyasa değeri ya da diğer bir ifadeyle kapitalizasyon ağırlıklı endeksler ve ağırlıksız ya da eşit ağırlıklı endekslerdir.

Türkiye’de hisse senedi piyasa endeksi ilk kez İstanbul Menkul Kıymetle Borsası (İMKB)’nın kurulmasıyla hesaplanmaya başlamıştır.

Emirler genel olarak, müşteri tarafından alım-satım emrinin aracı kuruma iletildiği “Müşteri Emirleri” ve müşteri tarafından aracı kuruma iletilen müşteri emrinin aracı kurum tarafından borsaya intikal ettirildiği “Borsa Emirleri” olmak üzere iki grupta değerlendirilmektedir.

Sermaye Piyasası Lisanslama Sicil ve Eğitim Kuruluşu (SPL)’nun finansal piyasalara ilişkin yayınlarında bugün itibariyle BİST’de geçerli olan emir türleri şu şekilde belirtilmektedir: Limit Fiyatlı Emirler (LFE), Piyasa Emirleri (Market Order), Piyasadan Limite Emirler (Market To Limit Order), Koşullu Emirler, Kotasyon Emirleri, Orta Nokta (Mid-Point) Emirleri, Ağırlıklı Ortalama Fiyat (AOF) Emirleri, Küsurat Emirler, Açığa Satış Emirleri, Fiyat Önceliği Kuralı, Zaman Önceliği Kuralı, Müşteri Önceliği Kuralı.

Finansal anlamda online yatırım platformu, yatırımcıların hisse senedi, tahvil, döviz ve türev araçlar gibi finansal ürünlere ilişkin emirlerini bir iletişim ağı üzerinden aracı kurumlara iletebildikleri bir bilgisayar yazılım programını ifade etmektedir.

Online yatırım platformları, opsiyon sözleşmeleri, yatırım fonları ve hisse senetleri gibi menkul kıymetlerin yatırımcılar tarafından alınıp satılmasında bir işlem merkezi görevini üstlenmektedir.

Sunulan hizmetlerin içerikleri ve detayları aracı kurumdan aracı kuruma değişkenlik göstermekle birlikte aracı kurumların müşterilerine sundukları online hizmetler kısaca şu şekilde özetlenebilir: Yatırımcılar, aracı kurumların web siteleri aracılığıyla hisse senedi alım-satım emirlerini girebilmekte ve emirlerinin hangi aşamada olduğunu öğrenebilmektedir. Yatırımcılar günün 24 saati online aracı kurumların oluşturduğu çeşitli türdeki fonların (A ve B tipi fonlar, endeks fon, tahvil ve bono, likit fon vs.) online alım-satımını gerçekleştirebilmektedir. Yatırımcılar, online olarak, özel kesim tahvil, devlet tahvili, finansman bonosu ve hazine bonosu alım-satımı yapabilmektedir. Yatırımcılar, online olarak opsiyon, future gibi türev piyasa işlemleri yapabilmektedir. Yatırımcılar, hesap bakiyelerindeki atıl fonları kısa süreli değerlendirmek veya faiz geliri elde etmek amacıyla, repo ve ters repo işlemlerini online olarak yapabilmektedir. Yatırımcılar, aracı kurumlarının halka arza aracılık ettikleri veya konsorsiyumun bir üyesi olduğu durumlarda, halka arz edilecek hisse senetlerini online olarak talep edebilmekte ve satın alabilmektedir.

Yatırım danışmanlığı, yetkili yatırım kuruluşunun, yatırımcı talebi doğrultusunda veya yatırımcı talebi olmaksızın sermaye piyasası araçları ile bunları ihraç eden ortaklık ve kuruluşlar hakkında, belli bir kişiye veya mali durumları, risk ve getiri tercihleri benzer nitelikteki bir gruba yönelik olarak yönlendirici nitelikteki yorum ve tavsiyelerde bulunması faaliyeti olarak adlandırılmaktadır.

Yatırım kulüpleri bir grup yatırımcıyı belirli bir amaç doğrultusunda birbirine bağlayan yasal bir ortaklıktır.

Yatırım kulüplerinin amacı makul risk düzeyindeki yatırım araçlarını tespit edip yatırım yaparak, uzun vadede kabul edilebilir bir kazanç elde edilmesidir.