MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

ABD’de gelişen eleştirel ekonomi politik yaklaşım, genellikle araçsalcı ekonomi politik olarak anılır. Önde gelenleri arasında Dallas Smyte, Herbert Schiller, Edward S. Herman ve Noam Chomsky gibi Marksist kuramcıların bulunduğu bu yaklaşımın temeli Ortodoks Marksizm’dir. Bu anlamda Batı Marksizmi’nde gelişen ideoloji, kültür gibi üst yapıya ilişkin konulara mesafelidirler ve altyapının belirleyiciliği üzerinde dururlar.

Herbert Schiller’e göre, Amerikan tarzı toplumsal ve ekonomik hayat, bu ülkenin oluşturduğu iletişim ağları, medya tarzları ve endüstrileri tarafından dünyanın diğer ülkelerine ihraç edilmektedir. Schiller’in kültür emperyalizmi olarak adlandırdığı bu süreç, diğer ülkelerin yöneticilerinin ikna edilmesi ya da baskı, zorlama, rüşvet gibi yöntemlerle başlamakta, diğer ülkelerin Amerikan sistemine uyumlandırılmasıyla sonuçlanmaktadır.

Herbert Schiller (1991; 1993) iletişimin olanaklarının Amerikan emperyalizminin yayılması için kullanıldığı ve Amerika’nın toplumsal ve ekonomik sisteminin kültür emperyalizmi şeklinde dünyanın diğer ülkelerine dayatıldığını savunmuştur. Bu amaç için Amerikan hükümeti, ekonomik güçler, reklam endüstrisi ve medya işbirliği içinde çalışmaktadır.

Schiller ilk olarak 1960’ların sonunda, iletişim endüstrisi ile Amerikan imparatorluğunun birbirinin içine geçmiş yapılar olduğunu ileri sürmüştür. Schiller’e göre Amerikan imparatorluğu kültür emperyalizmi yoluyla işlemektedir. Bu süreç, bir toplumu modern dünya sisteminin içine sokarken, o toplumların yöneticilerini, baskı, baştan çıkarma ya da hayran bırakma yoluyla, egemen sistemin değerlerine ve yapılarına uygun hale getirerek işlemektedir. Amerikan politikası, uluslararası iletişim sistemlerinin gelişimini, kendi değerlerini yaymak için teşvik etmektedir. Bu kültür emperyalizmi çabasıdır. Amerikan hükümetleri ve özel sektörü işbirliği halinde, hem kendi ülkelerini hem de uluslararası şirketler yoluyla başka ülkeleri sömürmekte, bu sömürü Amerikan ordusu tarafından güvence altında tutulmaktadır. Amerikan kültürü, hem kendi ülkesinde hem de tüm dünya nüfusu üzerinde tüketim ideolojisini kışkırtan, açgözlü davranışı yerleştiren bir yapıdadır ve bu tür bir emperyalizmin temelinde yatan amacın ekonomik çıkarlara dayalı olduğu söylenebilir.

Yönlendirilmiş zihinler için beş temel mit oluşturulmaktadır. Birincisi bireyselcilik ve kişisel tercih mitidir. Bireysel tercih miti, özgürlüğün temeli olarak sunulur. Özel girişimin önünde hiçbir engel olmaması ve buna yönelik kısıtlamaların asla kabul görmemesi, Amerikan sisteminin önemli bir özelliği olarak yüceltilir. İkinci olarak yansızlık mitleştirilmiştir. İnsanlar yaşadıkları toplumda işleyişin yansız olduğuna inandırılır. Üçüncü olarak insan doğasının değişmeyeceği savı mitleştirilir. Buna göre insan davranışının saldırgan yanları değişmez. Kapitalist sistemde ortaya çıkan toplumsal ve bireysel çatışmalar, sistem sorunu olarak görülmez ve insan davranışının değişmeyeceği iddiasıyla açıklanır. Dördüncü mit, Amerika’da toplumsal çatışmanın bulunmadığı yönündedir. Tam aksine dikkatler komünist ülkelerdeki yapının sorunları üzerine yönlendirilir ve oralardaki toplumsal çatışmalar öne çıkarılır. Son olarak medyada çoğulculuğun egemen olduğu miti üretilir. Buna göre insanlar, kültür ve enformasyon çeşitliliği içinde kişisel tercihlerini yapabilmekte, özgürce seçim mümkün olabilmektedir. Oysa çeşitlilik olarak sunulanlar aslında gerçekten farklı seçeneklerin olmadığı, sözde ve görünüşte yaratılmış bir çeşitlilik yanılsamasıdır.

Smyhte’a göre tekelci kapitalizmde zaman, metaların üretiminde harcanan iş zamanı ve reklamcılara satılan boş zaman olarak bölünmüştür. İzleyiciler, reklamcılar tarafından; gelirlerine, yaşlarına, cinsiyetlerine, etnik ve sınıfsal özelliklerine göre satın alınmaktadır. İzleyicilerin yaptıkları iş, sunulan malları nasıl satın alacaklarını öğrenme işidir. Bu şekilde serbest zaman, kapitalizm yararına biçimlenebilir.

Smyhte’ın özellikle izleyicilerin reklamcılara satılması görüşü eleştirilmiş ve fazla abartılı bulunmuştur. Örneğin Murdock, sinema, popüler müzik, çizgi romanlar, popüler kurmaca ve kamu yayıncılığında reklam gelirine büyük oranda bağımlılığın söz konusu olmadığını belirtir. 1970’lerin sonlarındaki bu tartışma, Avrupa’da henüz ticari televizyon yayıncılığının başlamadığı ve genel olarak medya alanının Amerika kıtası kadar ticarileşmediği bir dönemde yaşanmıştır.

Symthe’e göre Marx dönemindeki rekabetçi pazardan farklı olan şimdiki tekelci kapitalizmdeki şirketler, üretim kadar talebi de yönlendirmektedir. Marksistler tekelci kapitalizmin bu yönelimini görmelidir. Günümüzdeki altyapı/üstyapı ilişkisi gerçekçi değildir. Çünkü üstyapıda yer alan kitle iletişim araçları altyapının ana parçasıdır. Tekelci kapitalizmde talep, kitle iletişim araçları ile yönlendirilir. Kitle iletişim araçları bunun için keşfedilmiştir. Bu araçların temel ürünü ileti değil, reklamcılara satılan izleyicidir. Üretimin maddiliği hammaddelerin işlenmesinden daha öte toplumsal üretim ve tüketim ilişkisinde halkı birbirine bağlayan süreçlerdir. Kitle iletişim araçları birbirine bağlı iş örgütlenmeleri ile üretim ve alışverişine dayanan oligopol piyasalar ile bağlıdır.

Ekonomi-politik araçsalcı yaklaşımının en bilinen temsilcileri Herman ve Chomsky’dir. 1988 yılında ortaya attıkları Kitle İletişimin Propaganda Modeli ile Amerikan medyasını incelemişlerdir. Modele göre, medya, devlet ve özel sektörün çıkarlarına, mevcut iktidara hizmet eder. Haber, tekelleşmiş kuruluşlar tarafından üretilir. Haber endüstrisi kâr edebilmek için reklama, haber hammaddesi için hükümete bağımlıdır. Ayrıca güçlü baskı grupları tarafından sürekli denetim altında tutulur. Bu anlamda bağımsız gibi görünmekle birlikte, Amerikan basının Sovyet dönemindeki Pravda’dan hiçbir farkı yoktur.

Model, medyanın olayları güç odaklarının müdahalesi olmaksızın tarafsızlık, nesnellik gibi mesleki normlara göre habere dönüştürmesinin imkânsız olduğunu savunur. Gücü elinde bulunduranlar, haber söylemini belirler. Hangi olayların haber olacağına ve bu haberlerin nasıl yaklaşımlar içereceğine karar verebilirler. Bu, Herman ve Chomsky’ye göre yeni bir saptama da değildir. Walter Lippman’ın rıza imalatı görüşü, propagandanın medya yoluyla, güçlüler lehine halkı ikna etmek için kullanılan bir yöntem olduğunu 1920’lerde ortaya koymuştur. Elbette medya tamamen propaganda ile dolu değildir ama bu işlev medyanın diğer içeriği ve işlevleri arasında çok önemli bir yer tutar.

Herman ve Chomsky’nin propaganda modeline göre Amerikan medyasının beş haber süzgeci vardır. Bunlar, medyanın endüstri olarak büyüklüğü, reklam verenlerin etkisi, haber kaynakları, medyaya yönelik sürekli tepki üretimi ve anti-komünizmdir. Amerikan medyasında haberlerin seçiminde sahiplik yapısı, reklam ve sponsor olarak yayını destekleyenler, haber malzemesi üreterek haber üretimini yönlendirenler, haberlere sistemli bir şekilde tepki göstermek üzere ortaya konan organize çabalar ve konunun komünizmle bağlantısı belirleyicidir.

Propaganda Modelinin (Herman ve Chomsky, 1999: s.75) dördüncü haber süzgeci medyaya yönelik sürekli tepki üretimidir. Bu tepkiler medyada yayınlanan içeriğe karşı çeşitli yollarla gösterilebilir. İzleyici ya da okuyucunun yayın kuruluşuna telefon etmesi, dilekçe vermesi, dava açması yanında geniş çaplı tepkiler de söz konusudur. Tepki bireysel ya da örgütlü gruplar tarafından oluşturulabilir. Özellikle tepki büyük parasal kaynaklara sahip birey ve gruplar tarafından gösterildiğinde medya açısından sorun oluşur. Medya yöneticileri yayınlarını, mahkemelerde veya çeşitli platformlarda savunmak zorunda kalabilir, reklam desteği geri çekilebilir. Bu yüzden kimi zaman yayınlanacak olgu, görüş veya gerçeklerin yayınından, oluşabilecek tepkiler nedeniyle vazgeçilebilir.

Schiller yönlendirilmiş zihinler için beş temel mit oluşturulmaktadır. Bu mitler bireyselcilik ve kişisel tercih , yansızlık miti, Amerika’da toplumsal çatışmanın
bulunmadığı miti, medyada çoğulculuğun egemen olduğu miti ve  insan doğasının değişmezliği mitidir.

Ekonomi-politik araçsalcı yaklaşımının en bilinen temsilcileri Herman ve Chomsky’dir. 1988 yılında ortaya attıkları Kitle İletişimin Propaganda Modeli ile Amerikan medyasını incelemişlerdir.

Liberal sistemde, devletin kuralları ve baskısıyla elde edilemeyen sonuç, piyasa tarafından sağlanmış, işçi gazeteleri 19. yüzyılın sonuna doğru büyük bir çöküş yaşamıştır. Herman ve Chomsky bu durumu gazeteciliğin gerektirdiği sermayenin 19. yüzyılın ortalarından itibaren katlanarak artmasıyla açıklar. Medya zaman içerisinde küçük yatırımlarla kurulamayacak ölçüde kapsamlı bir endüstriye dönüşmüştür.

Yönlendirilmiş zihinler için beş temel mit oluşturulmaktadır. Birincisi bireyselcilik ve kişisel tercih mitidir. Bireysel tercih miti, özgürlüğün temeli olarak sunulur. Özel girişimin önünde hiçbir engel olmaması ve buna yönelik kısıtlamaların asla kabul görmemesi, Amerikan sisteminin önemli bir özelliği olarak yüceltilir.

Dallas Smythe, Avrupalı ekonomi politik görüşün kültürün ve ideolojinin önemini kabul etme eğilimine tepki göstererek maddi temelin belirleyici gerçeklerini göremediklerini ileri sürmüştür. Bu anlamda Avrupa’daki Marksistleri körlükle suçlayan Smythe, Amerika’daki kapitalist iletişim düzenini incelemiş ve bu sistemi görmezden gelen Avrupalı Marksistlerin de yakında aynı düzenle karşı karşıya kalacaklarını belirtmiştir. Avrupalı Marksistlerin kitle iletişimini materyalist bir yaklaşımla ele almadığını ve izleyicilerin tekelci kapitalizm içinde işleyen ve reklamla finanse edilen medyanın meta işlevi görmesini gözden kaçırdıklarını ileri sürmüştür. Smythe'ye göre kapitalist sistemde zamanı iş zamanı ve boş zaman olarak ikiye ayırmakta ve izleyicilerin boş zamanının reklamcılara satılmaktadır.

Gücü elinde bulunduranlar, haber söylemini belirler. Hangi olayların haber olacağına ve bu haberlerin nasıl yaklaşımlar içereceğine karar verebilirler. Bu, Herman ve Chomsky’ye göre yeni bir saptama da değildir. Walter Lippman’ın rıza imalatı görüşü, propagandanın medya yoluyla, güçlüler lehine halkı ikna etmek için kullanılan bir yöntem olduğunu 1920’lerde ortaya koymuştur.

İnsan doğasının değişmeyeceği mitine göre insan davranışının saldırgan yanları değişmez. Kapitalist sistemde ortaya çıkan toplumsal ve bireysel çatışmalar, sistem sorunu olarak görülmez ve insan davranışının değişmeyeceği iddiasıyla açıklanır. Çatışmalar ve sorunlar insan doğasının kusurlarından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla sistemin bu sorunlarla bir ilgisi bulunmamaktadır.

Dünyadaki en saf kapitalist sistem olan Amerikan sistemi, baştan itibaren ticari amaçlı bir kitle iletişim düzeni olarak kurulmuş, kamusal
yayıncılık Avrupa’daki gibi bir gelişme göstermemiştir. Dolayısıyla cevap  şıkkıdır.