MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

Eleştirel ekonomi politik, klasik iktisattan farklı olarak toplumsal eşitsizliğin aslında bir sınıf eşitsizliği ve tarihin de bir sınıf mücadeleleri tarihi olduğunu vurgular (Adaklı, 2006: 22). Eleştirel ekonomi politiğin tarihsel özelliği, onun üretim ve değişim ilişkilerinin ülkelere ve tarihsel dönemlere göre farklılık göstermesiyle açıklanabilir. Sınıfsal olması ise üretimin ve paylaşımın, yine tarihsel olarak ele alınan dönemde üretim ve güç ilişkilerine dayanması olarak tanımlanabilir

Klasik anlamdaki liberal ekonomi politikçiler, pazardaki mübadele üzerine odaklanırlar. Çünkü, onlara göre tüketiciler rakip ürünleri, sağladıkları fayda temelinde seçerler. Dolayısıyla, pazarın hareket kabiliyeti ne kadar büyük olursa, tüketicinin seçme özgürlüğü de o kadar fazla olur. Anaakım ekonomi bilimi kapitalizmin egemen bireyleri üzerine odaklanırken, eleştirel ekonomi politik, iktidar ve toplumsal ilişkileri mercek altına alır. Bunu gerçekleştirirken de anlam üretimi ve tüketiminin toplumsal ilişkilerdeki yansımalarını ve her düzeyde nasıl şekillendirildiğini ortaya koymaya çalışırlar. Eleştirel ekonomi politik, dünyayı çözümlediği ölçüde, onu değiştirmekle de ilgilenir

Yaşayan bireyi ve bu bireyin hazır bulduğu ve eylemleri ile yarattığı maddi koşulları işaret eden materyalist tarih anlayışının temel bakış açısı, bireyin kendi varlığını sürdürebilmesi için üretebilmesine dayanır. Bu bağlamda “emek”, doğadan ürünler elde etmek adına, sistemli bir şekilde çalışmak olarak tanımlanır ve insan varlığının doğal koşulu olarak belirtilir.

Üretim biçimiyle anlatılmak istenen şey ise bireylerin emekleri yoluyla varlıklarını sürdürebilmeleri adına maddi dünyayı şekillendirmeleridir. Bu şekillendirme süresince insanların doğa ve birbirleri ile girdiği ve geliştirdiği ilişkilerin tümü, “üretim biçimi” kavramıyla ifade edilir.

Medya sistemlerinin nasıl oluştuğunu, nasıl güçlendiğini ve meydan okuduğunu ya da var olan sınıfsal ve toplumsal ilişkileri nasıl etkilediğini çözümlemeye çalışan yaklaşım, ayrıca reklam gibi destekleyici bazı mekanizmaların, mülkiyet ve hükümet politikalarının medya faaliyetlerini ve içeriğini nasıl etkilediğiyle ilgilenir. Dolayısıyla, yapısal faktörler ile medyanın üretim, dağıtım ve tüketimindeki emek sürecine vurgu yapar.

Medyanın eleştirel ekonomi politiği için özellikle dört tarihsel süreç önemlidir (Golding ve Murdock, 1997: 70-73):

1. Medyanın gelişmesi

2. Şirket menzilinin genişlemesi

3. Metalaştırma

4. Devlet ve hükümet müdahalesinin değişen rolü

Bu süreçlerden ‘medyanın gelişmesi ve şirket menzilinin (alanının) genişlemesi’ ile anlatılmak istenen, günümüzde kitle iletişim araçlarının oluşturduğu medyanın, büyük şirketler ve holdingler tarafından yönetiliyor olmasıdır. ‘Medyanın gelişmesi ve şirket menzilinin genişlemesi’ süreçleri, medyanın eleştirel ekonomi politiği için önemli süreçlerden üçüncüsü olan medyanın ve kültürel yaşamın ‘metalaşma’sını pekiştirir. Meta, bir fiyat karşılığı mübadele edilmek için üretilen maldır. Bu noktada ilk olarak, yayıncılığın ticarileşmesiyle medya şirketleri en fazla kârı hedeflerken üretilen içerikler de ürün olarak birer meta halini almıştır. İkinci olarak ise bu sistem içinde izleyicilerin kendisi de metadır. ‘Devlet ve hükümet müdahalesinin değişen rolü’ olarak ifade edilen dördüncü süreç, eleştirel ekonomi politik yaklaşımın başlangıcından beri üzerinde durduğu önemli bir süreçtir. Yaklaşım, medya etkinliklerinde özellikle devlet müdahalesinin uygun faaliyet alanını belirlemekle ilgilenmiştir. Klasik (liberal) anlamdaki ekonomi politikçiler, devlet müdehalesinin en aza indirilerek pazar güçlerine en geniş serbestliğin tanınması gerektiğinden söz ederler. Eleştirel ekonomi politikçiler ise pazar sisteminin yarattığı eşitsizlikle ilgilenirler. Devlet müdahalesinin alacağı biçim üzerinde anlaşamamalarına rağmen, pazar sisteminin kusurlarının ancak devlet müdahalesi tarafından düzeltilebileceğini savunurlar.

Küreselleşme ile anlatılmak istenen şey, etkin bir ekonominin temel ilkeleri olarak kâr maksimizasyonuna, serbest mal ve sermaye akışına dönük asgari bir düzenlemeyi öngören neo-liberal ekonomik politikalardır. Küreselleşme adı verilen yeni dünya düzeninde her türlü ürün, düşünce ve kültürün, ülkeler arasındaki dolaşımının serbestliği, uluslararası bütünleşme süreçlerinin de lokomotifi olmuştur. Medya ise “küreselleşme” sürecine iki kanaldan dahil olmaktadır. İlk kanal, iletişim ve bilginin dijital uydu ve iletişim teknolojilerinde meydana getirdiği gelişmelerin kapitalist ekonomilerde çok geniş ve önemli bir rol oynamaya başlamasıdır. İkincisi ise ticari medya, reklam ve telekomünikasyon pazarının da hızla küreselleşmesiyle ilgilidir. Bu noktada küresel medya ve iletişimin, küresel kapitalizmin ilerlemesinin sorumlularından olduğu söylenebilir.

Kamu hizmetini esas alan yayıncılık anlayışından ticari medyaya dönüşme süreci, başka sektörlerde faaliyetleri olan isim ve kuruluşların sektöre entegre olmasını beraberinde getirmiş ve medya kuruluşları olanca hızıyla holdingleşme sürecine girmiştir. İşte, günümüz kapitalist toplumlarındaki medya sistemlerinin geldiği son aşama, medyanın finansal ve endüstriyel sermaye alanındaki holdinglerin çatısı altında faaliyette bulunmaları ve uluslararası birleşmeler sonucunda sermayenin de uluslarararasılaşması ile küresel medya devlerinin hâkimiyeti olarak özetlenebilir. Sermayenin sadece bir mülkiyet konusu değil, aynı zamanda bir kontrol meselesi olması (Sözeri, 2009: 89) medya sektöründe özellikle özel şirketlerin ağırlık kazandığı sahiplik yapısına ve sonuçlarına odaklanmayı gerektirir.

Araçsalcılar, kapitalistelerin piyasadaki ekonomik güçlerini kullanma şekillerine odaklanır. Onlara göre özel mülkiyet alanındaki iletişim araçları, kapitalist sınıfın araçlarıdır ve medya, belli bir sınıf (çoğunluğu yönetici sınıf) tarafından kontrol edilir. Araçsalcılara göre medya, egemen sınıfın toplumun geri kalanı üzerinde hâkimiyet kurmak ve onların rızasını alarak kendi düşüncelerini meşrulaştırmak için kullandıkları bir araç konumundadır. Medyaya eleştirel yaklaşan diğer bir grubu oluşturan yapısalcılar ise ideolojiler ve onun kültürel temsillerini temel alırlar. İdeoloji, kültür ve kültürel örgütleri içeren üst yapıya vurgu yaparlar. Althusser’in ideoloji tanımı ve ideolojinin yeniden üretiminde etkin bir rol üstlendiğini belirttiği Devletin İdeolojik Aygıtları (DİA) sınıflandırması, yapısalcılığın temel çıkış noktasıdır. Althuserci yapısalcıların temel ilgisi, ideolojini nasıl çalıştığı ve özneyi (insanı) nasıl yaptığı (inşa ettiği) üzerindedir.

“Devlet yönetimin yasaları” anlamına gelen ekonomi politik, ilk kez 1615 yılında Fransız iktisatçı Antoine de Montchrestien tarafından, ülkenin zenginliğini arttırmak için dev- let ekonomisinin işletilmesi üzerine önerileri içeren Ekonomi Politik Broşüründe kullanılmıştır. Doğru cevap B'dir.

Eleştirel ekonomik politiğin odak noktasında kültür yoktur. Doğru cevap A'dır.

Yukarıdaki ifade Marks ve Engels'in materyalist tarih anlayışı için yaptığı tanımlamadır. Doğru cevap C'dir.

Medyanın eleştirel ekonomi politiği kitle iletişimi teknolojiyeleriyle aracılanmış iletişimin üretimi ve üretim ilişkilerini incelemektedir. Doğru cevap D'dir.

Yukarıdaki tanım, yoğunlaşmayı anlatmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Medyanın mülkiyet biçimindeki değişimini ifade eden kavram "sahiplik yapısı"dır. Doğru cevap A'dır.

Yukarıdaki tanım küreselleşmeyi ifade etmektedir. Doğru cevap B'dir.

Şirketin çalışanlarının eğitim düzeyi tahsisatla ilgili kontrol düzeyinde alınan kararlardan biri değildir. Doğru cevap C'dir.

Meta, bir fiyat karşılığı mübadele edilmek için üretilen maldır. doğru cevap D'dir.

Eleştirel ekonomi politik yaklaşım, kendisine yöntem olarak tarihsel materyalizmi temel almaktadır. Doğru cevap E'dir.

Medyayı anlamak ve çözümlemek için başvurulan iki temel yaklaşımdan söz etmek mümkündür. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.