MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

Medyanın eleştirel ekonomi politiğine yine ‘eleştirel’ bakış açısıyla farklı katkılarda bulunan iki gruptan söz etmek mümkündür: Araçsalcılar ve yapısalcılar. Araçsalcılar, kapitalistelerin piyasadaki ekonomik güçlerini kullanma şekillerine odaklanır.

“Ekonomi politik” Yunanca politikos (devlet, toplumsal), oikos (ev ya da onun yönetimi) ve nomos (kural ya da yasa) sözcüklerinden türemiştir. “Devlet yönetimin yasaları” anlamına gelen ekonomi politik, ilk kez 1615 yılında Fransız iktisatçı Antoine de Montchrestien tarafından, ülkenin zenginliğini arttırmak için devlet ekonomisinin işletilmesi üzerine önerileri içeren Ekonomi Politik Broşüründe kullanılmıştır.

Bir sınıf bilimi olarak nitelenen ekonomi politik, klasik anlamda ele alındığında, hâkim üretim biçiminin ve ilişkilerinin doğurduğu sınıf çatışmasını da es geçen ve emeğin sömürülmesini göz ardı eden dar bir yaklaşım sergilemektedir. 1970’ler ve 80’ler süresince medyanın ekonomi politiği üzerine çalışan bazı araştırmacıların yaklaşımları indirgemecidir.

Marks, toplumsal değişim ve ilerlemeyi sosyo ekonomik faktörleri temel alarak tarihsel materyalist bakış açısıyla çözümler. Materyalist tarih anlayışı, idealist tarih anlayışı gibi her dönemde bir kategori aramak zorunluluğunda değildir. O, her zaman tarihin gerçek zeminine basar. Pratiği gerçeklere göre açıklamaz; fikirlerin oluşumunu maddi pratiğe göre açıklar.

Eleştirel ekonomi politik, medya çalışmaları ve analizlerinde temel bir yaklaşım olarak ele alınır. Söz konusu yaklaşım, medyayı bir üst yapı unsuru olarak ele alırken, ekonominin belirleyiciliğine yaptığı vurgu ile onun tarihsel konumunu da ortaya çıkarma işlevini yerine getirir.

Medyanın holdingleşmesi, daha fazla yoğunlaşmasını da teşvik eder.

Klasik (liberal) anlamdaki ekonomi politikçiler, devlet müdahalesinin en aza indirilerek pazar güçlerine en geniş serbestliğin tanınması gerektiğinden söz ederler. Eleştirel ekonomi politikçiler ise Pazar sisteminin yarattığı eşitsizlikle ilgilenirler. Devlet müdahalesinin alacağı biçim üzerinde anlaşamamalarına rağmen, pazar sisteminin kusurlarının ancak devlet müdahalesi tarafından düzeltilebileceğini savunurlar.

Operayonel kontrol, günlük üretimle ilgili rutin kontroldür. Örnek olarak haber medyasını ele alırsak, içeriğe dair karar alma süreçlerinde görevli olan editoryal kadronun her gün yaptığı standart işlemler bu düzeyle ilgilidir. Burada, medya içeriğinin gerek konuyla ilgili gerekse biçimsel özelliklerinin belirlenmesinde söz sahibi olan editoryal kadro, operasyonel kontrolün esas öznesi olarak konumlanmıştır.

Tahsisatla ilgili olan kontrol, medya şirketinin yapısı ve gelişimi, eylemlerinin ölçeği ve kapsamı ile kaynakların kullanımı ve tahisisiyle ilgilidir. Tahsisatla ilgili olan kontrol düzeyinde alınan kararlar şunları kapsar:

Eleştirel ekonomi politik yaklaşım, ele aldığı konuyu tarihsel ve bütüncül bir bakış açısıyla çözümler. Anaakım yaklaşım, ekonomiyi ayrı ve uzmanlaşmış bir alan olarak ele alırken, eleştirel ekonomi politik yaklaşım için ekonomi, bağımsız bir alan değildir. Tam tersi, öbür disiplinlerle bütünleştiği ölçüde çözümlemeye olanak tanıyacak bir alan olarak görülür. Anaakım yaklaşım, kapitalizmin egemen bireyleri üzerine odaklanır. Eleştirel ekonomi politik ise kapitalist teşebbüs ile devlet müdahalesi arasındaki dengeyle ilgilenir ve iktidar ile toplumsal ilişkileri mercek altına alır. Verimlilik, kâr gibi teknik olguların ötesine geçerek adalet, eşitlik, kamu yararı gibi temel ahlaki sorunlarla ilgilenir.

Materyalist tarih anlayışına göre insanların varlığını belirleyen şey, bilinçleri değil, onların bilinçlerini belirleyen şey toplumsal varlıklarıdır. Marksist materyalist tarih anlayışının özü, gerçek ve üretim halinde bulunan birey ile bireyin üretimini gerçekleştirdiği maddi dünyadan oluşur.

Geleneksel kuram toplumun kendini yeniden ürettiği işleyiş süreçlerine bağlı iken eleştirel kuram, kendisini üretim mekanizmalarının ve mevcut iş bölümünün dışına yerleştirerek kapitalist toplumun temel çelişkilerini bilinç düzeyine çıkaran ve mevcut toplumun kendi içkin eleştirisini oluşturmaktadır.

Yoğunlaşma, bir medya şirketinin, medyanın benzer alanlarında faaliyet gösteren diğer bir şirketi satın alması ve denetimin medya sektöründe tekellerde toplanmasıdır. Medyanın holdingleşmesi, daha fazla yoğunlaşmayı da teşvik eder. Ticari medya piyasasının mantığı bellidir: Özel mülkiyet, medyaya sahip olabilecek insanların sayısını bir elin parmakları kadar azaltır, yoğunlaşmayı güçlü bir şekilde teşvik eder ve daha küçük bir ticari medyayı tasfiye eder. Böylece, ticari medya piyasası amaçlarına, açık bir baskıya başvurmaksızın ulaşabilme avantajına sahip olur.

Eleştirel ekonomi politik medyanın içinde bulunduğu yapı içerisinde üretim ilişkilerini ele alır. Bu içerikler ile izleyicilerin ne yaptığından ziyade bu içeriklerin kimler tarafından ne amaçla oluşturulduğunu ele alır.

Gazeteler, reklamlar, televizyon programları günümüz kapitalist düzeninin bir parçasıdır. Kültür endüstrileri diğer endüstrilerden farklı olarak sözü edilen ürünleri aracılığıyla, bireyler üzerinde ideolojik yönlendirmeler yaparak düşüncelerini biçimlendirir. Adorno’ya göre kapitalizmin kendi varlığını meşru kılmak ve yeniden üretimini sağlamak için tüm kültürel alanı başta kitle iletişim araçları olmak üzere kapitalizmin çıkarları doğrultusunda biçimlendirir.

Küreselleşme olgusunun temelinde etkin bir ekonominin temel ilkeleri olarak kâr maksimizasyonuna, serbest mal ve sermaye akışına dönük asgari bir düzenlemeyi öngören neoliberal ekonomik politikalar bulunmaktadır. Neoliberal politikaların sonucu olarak iletişim alanında gerçekleştirilen deregülasyon, bu sürecin siyasal yönünü ortaya koyar.

Sermayenin sadece bir mülkiyet konusu değil, aynı zamanda bir kontrol meselesi olması, medya sektöründe özel şirketlerin ağırlık kazandığı sahiplik yapısına ve sonuçlarına odaklanmayı gerektirir. Bu doğrultuda medya dışı alanlardan (finans, inşaat, tekstil, enerji gibi) aktarılan ve bu alanlardaki sermaye ile bütünleşen medya kuruluşları, her türlü enformasyon üretimi ve dağıtımını kapsayan bir çeşitlilik içinde faaliyet göstermeye başlamışlardır. Sosyal ve siyasal düzeyde yüksek etkileme potansiyeline sahip olan medya, sermayenin en gözde sektörlerinden biri haline gelmiştir.

Marksizme göre üst yapı, ekonomik alt yapı tarafından belirlenen ve onu etkileyen toplumsal olgular sistemidir.

Marks’a göre tarih ileri doğru sürükleyen unsur toplumsal sınıflar arasındaki mücadele ile ifade edilen diyalektik ilişkidir. Marks’a göre bu tarih insanın metalar üretimini ve üretim araçlarının mülkiyeti üzerine verilen mücadelelerin tarihidir.

Eleştirel ekonomi politik yaklaşım, dört temelde ana akım ekonomi biliminden farklılık göstermektedir (Golding ve Mordock, 1997: 64-65):