MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

Gramsci, “devletin ve yönetici sınıfın sivil toplum içindeki inançları düzenleme yetisi” olarak tanımladığı hegemonya kavramını Marksist terminolojiye sokmuştur. Hegemonya, bir toplumsal grubun entelektüel ve ahlâkî açıdan toplumu yönetme yetisi, yeni bir tarihsel blok kurma gücü olarak tanımlanır. Hegemonya, belli güçlerin tahakkümünün ideolojik güç kullanılarak değil, kültürel liderliğin ele geçirilmesiyle sağlandığını ifade eder.

Batı Marksizmi’nin önemli okullarından biri Frankfurt Okulu’dur. 1923’te Almanya’da kurulan ancak Nazi rejimi nedeniyle sonraki yıllarda ABD’ye taşınan Frankfurt Toplumsal Araştırma Enstitüsü ile bağlantılı, farklı ilgi alanlarına sahip araştırmacılar bu okulun üyelerini oluşturur. Frankfurt Okulu, revizyonist Marksist akımlardan biridir ve Batı Marksizmi’inin önemli bir temelidir. Ortodoks Marksistler ise onları Marksizm’in dışında kabul eder. Okul temsilcileri, işçi sınıfının kapitalizmle bütünleştiğini ve devrimci bir güç olmadığını savunmuşlardır. Çünkü kapitalizm, Marx’ın görüşlerini ortaya koyduğu zamanlardan sonra çok değişmiştir ve bu nedenle Marksizm’e ait temel yaklaşımlar yeni yapıya uyarlanmalıdır. Araştırmacıların ortak noktası kapitalist modern sistemleri ve Marksizm’i eleştirmeleridir. Theodor Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Walter Benjamin ve ikinci kuşak olarak Jürgen Habermas, Frankfurt Okulu’nun önde gelen kuramcıları arasındadır.

Adorno ve Horkheimer 1940’lı yıllar boyunca ABD’de geliştirdikleri kültür endüstrisi kuramında, şirket kapitalizminin kitle kültürüne egemen oluşunu ortaya koymuşlardır. Kültür endüstrisinin etkisi, aldatıcı bir ideoloji aracılığıyla değil, kapitalizm karşısında başka bir alternatifin kitlelerin bilincinden silinmesiyle korunmaktadır. Geç kapitalizmin egemen kültürü, kültürel alandaki çatışmaları bastırmaktadır. Bu kültür, kullanım değerinin değişimini dayatmakta, izleyenlerin tekdüze ve aynı olana yönelik ilgilisini üretmektedir. Bu ticari kültür, eleştirel potansiyeli bulunmayan bir kültürdür ve varlığını pasif izleyicilere borçludur.

Kültür Endüstrisi, kültürel ürünlerin, kapitalist sistemlerde ucuz, derinliği olmayan, ideoloji içeren bir yapıda endüstri şeklinde üretilmesini niteler. Kültür endüstrisinin amacı kârı azamileştirmektir. Bunu yaparken eleştirel olmayan, halinden memnun tüketicilerden oluşan bir kitle meydana getirir. Böylece kapitalizmin sürekliliği de sağlanmış olur.

Frankfurt Okulu’nun ikinci kuşağının en önemli ismi Jürgen Habermas’tır. 1929 yılında doğan Habermas, gençliğinde Frankfurt Okulu’nun ilk kuşak üyelerinin öğrencisi olmuştur. 1959’da Adorno’nun asistanı olarak Frankfurt Okulu’na dahil olmuştur. 1970’lerden itibaren, Adorno ve Horkheimer’in ölümüyle birlikte Okul, Habermas tarafından temsil edilmektedir. Habermas, ilk kuşak üyelerden bazı farklı görüşlere ve yönelimlere sahip olsa da, temelde Marx’ın kapitalizm ve tarihe ilişkin görüşlerinin yeniden yorumlanması, dönüşen kapitalist sisteme, devrimci yapısını yitiren işçi sınıfının yeni rolüne ilişkin yaklaşımlar ortaya koyması bakımından aynı çizgiyi sürdürmektedir.

Habermas, felsefenin pek çok alanıyla ilgili üreten bir düşünürdür. Temel alanı Marksizm’in yeni kapitalist yapıya uygun bir formunu oluşturmak olmakla birlikte, çalışma alanı oldukça geniştir. Ancak tamamen kitle iletişim araçlarını ele aldığı temel eseri 1962’de tamamladığı doktora tezi olan Kamusal Alanın Yapısal Dönüşümü(2010)’dür Bu eser, uzun yıllar unutulmuş, İngilizceye çevrildiği 1989 yılına kadar gündeme gelmemiştir. 1990’larda ise özellikle Doğu Avrupa’daki komünist rejimlerin halk hareketleriyle sona erdirilmesi sürecinde Habermas’ın görüşleri yol gösterici olmuştur. Bu halk hareketlerinin yani sivil toplumun, tartışma ve görüşmeler yoluyla bir aktif kamusal alan oluşturduğu ve böylece devlet iktidarına karşı koyabildiği sonucuna varılmış ve Habermas’ın kamusal alan yaklaşımı tartışmaların ilgi odağı haline gelmiştir.

Althusser, geleneksel Marksist kuramdaki devlet teorisini şu şekilde özetler: “a) devlet, devletin baskı aygıtıdır. b) Devlet iktidarını, devlet aygıtından ayırmak gerekir. c) Sınıf mücadelesinin hedefi, devlet iktidarı ve bu iktidarın sınıflarca kullanılmasıdır. d) Proletarya burjuva devlet aygıtını yıkmak için onun yerine başka bir devlet aygıtı koymalı ve devletin aygıtının ve devlet iktidarının sonunu getirmek için devlet iktidarını elde etmelidir.”

Althusser, yapısalcı bir yaklaşımla hareket ettiği için, başta altyapı üstyapı ilişkisi olmak üzere, kültür, ideoloji, toplumsal ve siyasal yapı arasındaki işleyişi ele alır. Toplum ekonomik, siyasal ve ideolojik pratiklerden oluşur. Ekonomik pratik, üretim tarzını, insan emeği ve üretim araçlarını kullanarak bitmiş ürün elde etme sürecidir. Siyasal pratik de benzer sürecin sosyal ilişkilerdeki adıdır. Althusser’e göre kapitalizm üretim koşullarını yeniden üretir. Yeniden üretim, emeğin, sermaye sınıfının kurallarına uymasını sağlamayı amaçlar.

Althusser, 1960’larda, Marksizm üzerine yazdığı eserlerde ve verdiği konferanslarda, Marx’ın tamamen yanlış anlaşıldığı, yeterince değerlendirilmediği gibi bir radikal iddia ile ortaya çıkmıştır. Althusser’e göre Marx kendi içinde epistemolojik bir kopuş yaşamıştır. Marx, erken dönem yazılarında örneğin Ekonomik ve Felsefe El Yazmaları eserindeki yaklaşımlarında felsefesinin düşük ve olgunlaşmamış bir boyutunu ortaya koyar. Althusser bu nedenle Marx’ın sonraki dönem çalışmalarına odaklanır. Özellikle daha materyalist bir görüşün olduğuna inandığı Kapital’i temel alır. Bu son dönem eserlerinden yola çıkarak Marksist temelli bir kültür kuramı ortaya çıkarmaya çalışır.