MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

Modernitenin felsefi temeli XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine bağlanırken, politik olarak Fransız Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme bağlanır. Modernitenin temelinde akılcılık vardır.

Gündelik dilde “eleştiri” sözcük anlamıyla kullanılır ve kötülemek, yermek, küçümsemek, en hafif haliyle “kusur bulmak” gibi anlamlar taşır. Eleştiri sözcüğünü günlük dilde tek başına kullandığımız gibi, bazen de “eleştirel bakış”, “eleştirel yaklaşım” ya da “eleştirel düşünce” gibi tamlamalar şeklinde de çok sık kullanırız ya da yine kullanıldığına tanık oluruz, duyarız. Bu tamlamalarda da eleştiriyi “sorgulama”, “fikir yürütme” ya da “yorum”la eş anlamlıymış gibi kullanırız. Oysaki kavram olarak eleştiri; bir olgunun, bir durumun ya da nesnenin, onu o yapan özgün niteliklerinin, belli bir ölçüt esas alınarak saptanması ve ortaya konması demektir.

Kavram olarak eleştiri; bir olgunun, bir durumun ya da nesnenin, onu o yapan özgün niteliklerinin, belli bir ölçüt esas alınarak saptanması ve ortaya konması demektir. Bu durumda bir eleştiri için şu üç koşulun bir arada, aynı anda bulunması gerekir: Bir olgu, bir durum ya da bir nesne; doğruluğu, geçerliliği denenmiş, sınanmış bir ölçüt; ve o şeyin (olgu, durum, nesne) niteliklerini bulup çıkarabilen, bir ölçütü tanıyıp kullanabilen ve bulgularını ifade edebilen bir özne (eleştiren-eleştirmen)

Bireysel bağlamda eleştiri, her şeyden önce (ya da eleştiri sözcüğüne yüklenen yermek, kusur bulmak, kötülemek vb. tüm yan anlamlardan önce) bir hak ve özgürlüktür. Kişinin kendisine sunulan şey ne olursa olsun ve hangi kaynak ya da otoriteden gelirse gelsin, o şeyi kendi aklının süzgecinden geçirmeden kabul etmeme hakkı, özgürlüğüdür. Bu özgürlük sadece kişinin kendi dışında olanları değil, kendini de eleştirmesi, eleştirebilmesiyle - ki buna “özeleştiri” diyoruz - bir sorumluluğa; kendisini sürekli sorgulayan, dolayısıyla geliştiren-yetkinleştiren bir bilince giden yolu da açacaktır.

Toplumsal bağlamda ya da boyutta eleştiri; eleştirel düşünme, düşünebilme ortamının yaratılması, korunması ve bireyin en doğal hakkı olan eleştiri hakkını sonuna kadar, özgürce kullanabilmesi anlamında modern-modernlik-modernite-modernizm kavramıyla doğrudan bağlantılı olarak görülebilir. Modernite kavramı ise he ne kadar modern- modernlik ve modernizm kavramlarıyla ilişkili olsa ve ortak bir bağlama dayansa da, modern ve modernizmden farklı, kendine özgü anlamı olan bir kavramdır. Modernite de eski ile bir karşıtlığı ve geleneksel olandan kopuşu ifade eder ancak bu karşıtlık ve kopuş bireysel, toplumsal ve politik yaşam alanlarının tamamındaki köklü değişim ve dönüşümü kapsar. Dahası, söz konusu bu köklü değişim ve dönüşümün temelinde odağa insanı alan bir akılcılık (rasyonalite) vardır. Modernite, bireyi olduğu kadar toplumu ve tüm toplumsal kurumları aklın ve akılcılığın araçlarıyla düzenleyerek örgütler.

Batının yazdığı tüm bir kültür ve uygarlık tarihi eleştirel aklın yazdığı tarih olarak okunabilir. Eski Yunan filozofu Sokrates’in “Sorgulanmayan, üzerinde düşünülmeyen hayat yaşanmaya değmez” diyerek öncülüğünü yaptığı bu anlayış binlerce yıl öncesinden günümüze kadar uzanan eleştiri anlayışıdır ve modernizmin felsefi olduğu kadar toplumsal temelleri de aynı eleştirel bakış üzerine inşa edilmiştir. Söz konusu bu eleştiri anlayışının, doğrudan doğruya akıl ve akılcılıkla temellendirilmesini ise XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine ve bu felsefenin önde gelen filozoflarından birisine; eleştirel felsefenin kurucusu olan Immanuel Kant’a borçlu olduğumuzu söyleyebiliriz.

Eleştiri sözcüğünü en geniş anlamıyla tanımlamak istersek, gerçeği ortaya koymak amacıyla yapılan yargılayıcı inceleme ya da tartışma diyebiliriz. Sözcüğün bu geniş anlamıyla, yaşamın her alanında, her konuda, yöntemli yöntemsiz, araştırma, inceleme, yargılama yani eleştiri vardır ve sürüp gidiyor diyebiliriz. Öte yandan eleştirinin bir de yalnızca özünü içeren dar anlamı vardır. Bu özü tek bir sözcükle ifade etmek istersek, “değerlendirme”dir diyebiliriz.

Bir şeyi değerlendirmek için ya da değerlendirmek adına doğru ölçüt bulunmadığı durumda, onun yerini tutabilecek bir başka ölçütün bilinçli olarak kullanılması durumunda elde edilen değere, değer yakıştırma diyebiliriz. Değer biçme ise değerlendirilecek şey ne ise o şeyin kendi değerini göstermek, bulmak, belirlemek yerine geçerli bir kurala, kurama (teori), norma, çoğu zaman da moda olan genel geçer bir ilkeye, ölçüte dayanarak o şeyi nitelendirmek, değerlendirmektir. Değer biçmenin de o değerlendirilen şeyin kendisiyle bir ilişkisi yoktur ve ezbere değerlendirme olduğu söylenebilir. Değer yakıştırmadan ve değer biçmeden ayrı olarak, “değerlendirme” ya da doğru değerlendirme (değerini bulma) dediğimiz şey ise doğru ölçüt kullanarak, ölçüt verilerini doğru okuyarak ve ifade edilerek yapılan değerlendirmedir diyebiliriz.

Eleştiri, sanat eseri ile alımlayan (okur, izleyici, dinleyici vb.) arasında köprü olarak işlev görür. Sanat alanında eleştirinin görevi, bu kavramın kök aldığı eleştirel düşünceden hareketle, bir yapıt hakkında, o yapıtı sanat yapan öğelerin ne olduğunu anlamak, açıklamak, aydınlığa kavuşturmak amacıyla keyfi değil; sistemli, tutarlı, akılcı sorular sormak ve bu sorulara yine akılcı yanıtlar vermektir.

Dünya edebiyatının önemli yazarlarından biri olan Stefan Zweig ise eleştirinin önemini, eleştirmenin taşıması gereken nitelikleri şu sözlerle akt rır: “Büyük bir eleştirmen hem sanatçıdır, hem de değildir. Sanatçıdır, çünkü sanatın nasıl oluştuğunu, yaratıcılığın çırpınışlarını, biçimlendirmenin gücünü çok iyi tanır bilir. Ne var ki, sanatçının kendini düş gücünün büyüsüne kaptıran tek yönlülüğü uzaktır ondan. Yargısında bütünüyle özgürdür. Ondan beklenen hem coşkudur, hem akılcılık, hem sevgidir, hem tarafsızlık, hem sanattır hem bilim, hem sanata duyulan saygıdır, hem yargılama gücü.”

Zola’nın kimliğinde aydın olmanın gerektirdiği sorumluluk, eylem, özerk duruş ve eleştirel bakış, eleştirel düşünce varlık kazanmış ve yalnızca Fransa’ya değil, tüm dünyaya örnek olmuştur. Emile Zola, hazır-verili değer yargılarıyla değil ırkına, rengine, milliyetine bakmadan yalnızca insan olduğu için, “insanın değeri”ni ölçüt alarak bu davaya bakmış; yurtseverlik, hainlik ya da vatan hainliği gibi olumlu-olumsuz değerlerin istenildiğinde nasıl sömürülebileceğini, gerçeğin-hakikatin üzerini örtmek için nasıl kullanılabileceğini görmüş ve tüm bir toplumun kendisine karşı çıkacağını, suçlayacağını, cezalandırmaya çalışacağını bile bile düşündüğünü, değerli-doğru bildiğini söylemekten çekinmemiş, korkmamış ve tüm baskılara, engellemelere rağmen sesini duyurarak, hem bir sanatçı hem de bir aydın olarak toplumun önünü açmayı, yol gösterici olmayı başarmıştır.

Kavram olarak eleştiri; bir olgunun, bir durumun ya da nesnenin, onu o yapan özgün niteliklerinin, belli bir ölçüt esas alınarak saptanması ve ortaya konması demektir. Bu durumda bir eleştiri için şu üç koşulun birarada, aynı anda bulunması gerekir:
a. Bir olgu, bir durum ya da bir nesne
b. Doğruluğu, geçerliliği denenmiş, sınanmış
bir ölçüt
c. O şeyin (olgu, durum, nesne) niteliklerini bulup çıkarabilen, bir ölçütü tanıyıp kullanabilen ve bulgularını ifade edebilen bir özne (eleştiren-eleştirmen)

Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

Ortaçağın ardından Rönesans ve daha sonra Aydınlanma hareketiyle birlikte modern sözcüğü farklı bağlamlarda (toplumsal, ekonomik, bireysel, kurumsal vb.) farklı anlamlar içerse de genel olarak bir eskiden kopuşu, köklü (radikal) bir değişimle birlikte eskiden yeniye geçişi ve güncelliği dile getirir. Böylece modern, baz alınan bir eskiye göre yeniyi ya da yeni olma durumunu tanımlar da diyebiliriz. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

“Sorgulanmayan, üzerinde düşünülmeyen hayat yaşanmaya değmez” diyen, Sokrates öncülüğünü yaptığı bu anlayış binlerce yıl öncesinden günümüze kadar uzanan eleştiri anlayışıdır ve modernizmin felsefi olduğu kadar toplumsal temelleri de aynı eleştirel bakış üzerine inşa edilmiştir. Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

XIX. Yüzyıl ise Aydınlanma Felsefesinin yaşama geçirilmesiyle birlikte bilim, teknoloji ve endüstri alanında baş döndürücü gelişmelerin yaşandığı bir yüzyıl olarak karşımıza çıkar. Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

Özellikle XX. yüzyılın başlarında akla ve akılcılığa karşı ciddi kuşkular duyulmaya başlanır. Dolayısıyla cevap E şıkkıdır.

Fransız yazar Albert Camus’ya (1913-1960) göre nasıl XVII. yüzyıl matematik, XVIII. yüzyıl fizik, XIX. yüzyıl psikolojinin çağı ise XX. yüzyıl da “korku”nun çağıdır. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

Eylem olarak eleştiri, eleştirilen şey her ne ise (olgu, olay, durum, yapıt, insan, toplum, bilim, sanat vb.) o şeyi değerlendirme uğraşı, çabasıdır. Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

Değerlendirme, değerlendirilecek nesnesine (objesine) göre farklı şekillerde anlamlandırılıp, sınıflandırılabilir. Buna göre;
a. Olayların ve durumların değerlendirilmesi
b. İnsan başarılarının (Sanat, teknik-teknoloji, bilim, felsefe vb.) değerlendirilmesi

c. Tek tek yapıtların değerlendirilmesi
d. Bir insanın değerlendirilmesi
e. Kişi değerlerinin ve kişilerarası ilişkilerde değerlerin değerlendirilmesinden söz edilebilir.

Dolayısıyla cevap C şıkkıdır.

Dünya edebiyatının önemli yazarlarından biri olan Stefan Zweig ise eleştirinin önemini, eleştirmenin taşıması gereken nitelikleri şu sözlerle aktarır: “Büyük bir eleştirmen hem sanatçıdır, hem de değildir. Sanatçıdır, çünkü sanatın nasıl oluştuğunu, yaratıcılığın çırpınışlarını, biçimlendirmenin gücünü çok iyi tanır bilir. Ne var ki, sanatçının kendini düş gücünün büyüsüne kaptıran tek yönlülüğü uzaktır ondan. Yargısında bütünüyle özgürdür. Ondan beklenen hem coşkudur, hem akılcılık, hem sevgidir, hem tarafsızlık, hem sanattır hem bilim, hem sanata duyulan saygıdır, hem yargılama gücü.” Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.