MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

Kavram olarak eleştiri; bir olgunun, bir durumun ya da nesnenin, onu o yapan özgün niteliklerinin, belli bir ölçüt esas alınarak saptanması ve ortaya konması demektir.

Modern sözcüğü genel olarak bir eskiden kopuşu, köklü (radikal) bir değişimle birlikte eskiden yeniye geçişi ve güncelliği dile getirir. Modernite de eski ile bir karşıtlığı ve geleneksel olandan kopuşu ifade eder ancak bu karşıtlık ve kopuş bireysel, toplumsal ve politik yaşam alanlarının tamamındaki köklü değişim ve dönüşümü kapsar. Dahası, söz konusu bu köklü değişim ve dönüşümün temelinde odağa insanı alan bir akılcılık (rasyonalite) vardır. Bireyi olduğu kadar toplumu ve tüm toplumsal kurumları aklın ve akılcılığın araçlarıyla düzenleyerek örgütleyen modernitenin felsefi temeli XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine bağlanırken, politik olarak Fransız Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme bağlanır. Bu açıdan baktığımızda modernlik de, moderniteyi esas alan bir hayat anlayışının, dünya görüşünün özümsenmesi sonucunda ortaya çıkan yaşam biçimi olarak tanımlanabilir.

Değer, yani bir şeyin değeri, o şeyin kendisiyle aynı türden şeyler arasındaki özel yeridir.

Değer yakıştırmanın aslında değerlendirdiğimiz, değerli ya da önemli bulduğumuz şeyin kendisiyle bir ilişkisi yoktur. Değerlendirdiğimiz şey ile bizim aramızdaki özel bir ilişkiden dolayı, “bizim” için değerli ya da önemlidir. Bu durumda değerlerin öznelliğine neden olan şeyin değer yakıştırma olduğunu söyleyebiliriz.

Bir şeyi değerlendirmek için ya da değerlendirmek adına doğru ölçüt bulunmadığı durumda, onun yerini tutabilecek bir başka ölçütün bilinçli olarak kullanılması durumunda elde edilen değere, değer yakıştırma diyebiliriz.

Değer biçme değerlendirilecek şey ne ise o şeyin kendi değerini göstermek, bulmak, belirlemek yerine geçerli bir kurala, kurama (teori), norma, çoğu zaman da moda olan genel geçer bir ilkeye, ölçüte dayanarak o şeyi nitelendirmek, değerlendirmektir. Değer biçmenin de o değerlendirilen şeyin kendisiyle bir ilişkisi yoktur ve ezbere değerlendirme olduğu söylenebilir. Değer yakıştırmadan ve değer biçmeden ayrı olarak, “değerlendirme” ya da doğru değerlendirme (değerini bulma) dediğimiz şey ise doğru ölçüt kullanarak, ölçüt verilerini doğru okuyarak ve ifade edilerek yapılan değerlendirmedir diyebiliriz.

Bir şeyi doğru değerlendirmek, onun yapı özelliği olan değerini görmek, yani onu anlamak ve kendi alanı içindeki yerini bulmak, belirlemektir. Değer yakıştırmadan ve değer biçmeden uzak durabildiğimiz ölçüde doğru değerlendirme yapabiliriz. Çünkü değer yakıştırma ve değer biçme değerlendirileni değil, olsa olsa değerlendireni ele verir ya da değerlendirenin kendisine ilişkin bilgi verir.

Bilimsel bilgi akıl yoluyla elde edilen, neden-sonuç ilişkisine dayanan, deneyi dolayısıyla deneme yanılma yöntemini kullanan, ardardalık ilkesiyle (kendinden önceki bilgiye dayanan) hareket eden, süreklilik içeren, karşıtı kanıtlanmadığı sürece doğru kabul edilen, dolaylı yoldan edinilebilen ve genellenebilen bilgidir.

Sanatçı ise mevcut nesnenin şu ya da bu bölümünün sınırları içinde kalmak zorunda değildir. Sanatçı kendisine konu olarak neyi seçerse seçsin (canlı ya da cansız doğa), odağa insanı, insanın anlam dünyasını alır, insan ile arada bir bağ kurar ve bir yaşantıya ya da yaşantı olanağına işaret eder, gösterir, duyumsatır. Örneğin bir martıyı anlatırken ya da resmederken, insanın özgürlüğüne ilişkin yaşantı olanağını gösterir. Franz Kafka’nın (1883-1924) “Dönüşüm” adlı eserinde olduğu gibi insanın bir böceğe dönüşmesini anlatırken yaşantı olarak sunduğu şey, insanın kendisine ve çevresine yabancılaşması sorunudur.

E şıkkı dışında yer alan ifadeler sanat için doğru ifadeler değildir.

Fransız yazar, filozof Jean Paul Sartre’a göre aydın, kendisini ilgilendirmeyen şeylere burnunu sokan, küresel insan ve toplum kavramı adına kabullenilmiş gerçeklerin ve bundan kaynaklanan davranışların tümünü sorgulama iddiasında olan kişidir. Başka bir deyişle aydın, üzerine vazife olmayan şeylere karışan birisidir. Bu tanımda aydın kimliğini belirleyen en önemli şey, aydının özerk (bağımsız) duruşu ve ele aldığı konuyu eleştirel düşünceden kaynaklanan bir bakışla sorgulaması ve değerlendirmesidir. Emre Kongar’a göre, aydının bağımsızlığı sadece mevcut toplumsal, ekonomik veya siyasal iktidardan değil, aynı zamanda toplumun egemen ideolojisinden de bağımsızlık biçiminde algılanmalıdır. Böylece aydın, içinde yaşadığı toplumu, bağımsız bir görüş açısıyla sorgulayan kişi olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan yola çıkarak, aydın kimliğini belirleyen niteliklerden birisi onun “muhalif” duruşu ise öbürü de ayırt etmeyi “bilerek” değerlendirme yapabilmesidir. Başka bir deyişle, eleştirisinin temelinde akıldan-akılcılıktan kaynaklanan bir ayırt etme çabası vardır. Ahmet Cemal’e göre “ayırt edebilen” demek olan aydın, bu ayırt etme eylemini yalnızca ve yalnızca bilgi temelinde gerçekleştirmek, bu bağlamda -sürekli bilgiyle beslenen- kendi aklının dışında bir süzgece öncelik tanımamak zorundadır. Aydın kimliğinin ayrılmaz bir parçası olan muhalif duruş ise kendi yararı-çıkarı için değil, hiçbir karşılık gözetmeden tüm bir toplumun, tüm bir insanlığın yararı-çıkarı için çalışmak, düşünce üretmek ve kanaatini yine kimseden korkmadan, çekinmeden topluma, halka duyurabilmek demektir.

Zola’nın kimliğinde aydın olmanın gerektirdiği sorumluluk, eylem, özerk duruş ve eleştirel bakış, eleştirel düşünce varlık kazanmış, vücut bulmuş ve yalnızca Fransa’ya değil, tüm dünyaya örnek olmuştur.

Gündelik dilde ya da günlük konuşmalarımızda “eleştiri” sözcük anlamıyla kullanılır ve kötülemek, yermek, küçümsemek, en hafif haliyle “kusur bulmak” gibi anlamlar taşır. Eleştiri sözcüğünü günlük dilde tek başına kullandığımız gibi, bazen de “eleştirel bakış”, “eleştirel yaklaşım” ya da “eleştirel düşünce” gibi tamlamalar şeklinde kullanırız. Bu tamlamalarda da eleştiriyi “sorgulama”, “fikir yürütme” ya da “yorum”la eş anlamlıymış gibi kullanırız. Doğru cevap B'dir.

Bir eleştiri için şu üç koşulun birarada, aynı anda bulunması gerekir:

Doğru cevap D'dir.

Modernite de eski ile bir karşıtlığı ve geleneksel olandan kopuşu ifade eder ancak bu karşıtlık ve kopuş bireysel, toplumsal ve politik yaşam alanlarının tamamındaki köklü değişim ve dönüşümü kapsar. Doğru cevap E'dir.

Bireysel bağlamda da toplumsal bağlamda da eleştirinin, eleştirel düşüncenin temelinde “akıl” ve “akılcılık (rasyonalite)” olduğu söylenebilir. Doğru cevap C'dir.

“Değer” denilince pek çoğumuzun aklına ekonomi ilgili şeyler gelir: İnsan emeğinin ürünü olan nesneler ve parayla ilgili olarak değişim değerinden, kullanım değerinden söz edildiğini hepimiz duyarız, biliriz: Hisse senetleri değer kaybetmiş ya da Türk lirası değer kazanmıştır vb. “İnsanın değeri” dediğimizde, tüm canlı türleri arasında insanın, varlık yapısı gereği, insan olduğu için taşıdığı özel yerine bağlı olan değerden söz ederiz. İnsanın değerinden farklı olarak “insanın değerleri” dediğimizde ise anlaşılması gereken şey, insana özgü olan başarılardır yani bilimdir, sanattır, felsefedir, bilgidir, tekniktir ya da kısaca kültürdür. Doğru cevap A'dır.

Nesnel dünyaya ve bu dünyada yer alan olgulara ilişkin yansız gözlem ve sistemli deneye dayalı nedensel ilişkileri araştıran zihinsel etkinliklerin ortak adına “bilim” diyebiliriz. Doğru cevap D'dir.

A, C, D, E şıklarında yer alan ifadeler sanat, bilim, felsefe, her üçü için de söylenebilecek özelliklerdir. Bununla birlikte B şıkkında yer alan ifade yalnız sanat için geçerlidir. Sanat, bilim ve felsefe yaşamı, insanı anlamak, açıklamak için uğraş verir. Ancak felsefeden ve bilimden farklı olarak, insanı bir “bütün” olarak dile getirebilen tek dil, sanatın dilidir. Doğru cevap B'dir.

Dreyfus Olayı’nda hakikatin, gerçeğin ortaya çıkarılmasında en önemli pay Emile Zola’nındır. Zola’nın kimliğinde aydın olmanın gerektirdiği sorumluluk, eylem, özerk duruş ve eleştirel bakış, eleştirel düşünce varlık kazanmış ve yalnızca Fransa’ya değil, tüm dünyaya örnek olmuştur. Doğru cevap C'dir.

Değerlerin kişilere, toplumlara, çağlara göre farklılaşması değerlerin öznelliği (subjektivism) ve göreceliliği (relativism) ve “değerlendirme”den ne anladığımız ile ilgili bir konudur. Doğru cevap E'dir.

Eleştiri anlayışının, doğrudan doğruya akıl ve akılcılıkla temellendirilmesinde önemli rol sahibi olan XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesinin önde gelen filozoflarından ve eleştirel felsefenin kurucusu Immanuel Kant'tır. Doğru cevap A'dır.