MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

Bizim dilimizde eleştiri kavramını karşılayan sözcük, tarihsel süreç içerisinde önce “muaheze”, sonra “tenkid”, daha sonra “kritik” ve nihayet “eleştiri”dir.

Bizim dilimizde eleştiri kavramını karşılayan sözcük, tarihsel süreç içerisinde önce “muaheze”, sonra “tenkid”, daha sonra “kr tik” ve nihayet “eleştiri”dir.

Bu durumda bir eleştiri için şu üç koşulun birarada, aynı anda bulunması gerekir:

a. Bir olgu, bir durum ya da bir nesne

b. Doğruluğu, geçerliliği denenmiş, sınanmış bir ölçüt

c. O şeyin (olgu, durum, nesne) niteliklerinibulup çıkarabilen, bir ölçütü tanıyıp kul- lanabilen ve bulgularını ifade edebilen bir özne (eleştiren-eleştirmen)

Ortaçağın ardından Rönesans ve daha sonraAydınlanma hareketiyle birlikte modern sözcüğü farklı bağlamlarda (toplumsal, ekonomik, bireysel, kurumsal vb.) farklı anlamlar içerse de genel olarak bir eskiden kopuşu, köklü (radikal) bir değişimle birlikte eskiden yeniye geçişi ve güncelliği dile getirir. Böylece modern, baz alınan bir eskiye göre yeniyi ya da yeni olma durumunu tanımlar da diyebiliriz. Bir örnek vermek gerekirse, Rönesans ortaçağagöre modern olarak tanımlanabilir.

Modernite de eski ile bir karşıtlığı ve geleneksel olandan kopuşu ifade eder ancak bu karşıtlık ve kopuş bireysel, toplumsal ve politik yaşam alanlarının tamamındaki köklü değişim ve dönüşümü kapsar. Dahası, söz konusu bu köklü değişim ve dönüşümün temelinde odağa insanı alan bir akılcılık (rasyonalite) vardır. Bireyi olduğu kadar toplumu ve tüm toplumsal kurumları aklın ve akılcılığın araçlarıyla düzenleyerek örgütleyen modernitenin felsefi temeli XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine bağlanırken, politik olarak Fransız Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme bağlanır.

Modernizm kültür tarihi açısından özel bir anlam taşır ve XIX. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan toplumsal (bilimsel, teknolojik, siyasi ve felsefi) değişim ile özellikle sanat alanındaki değişimi, dönüşümü vurgular.

Söz konusu bu eleştiri anlayışının, doğrudan doğruya akıl ve akılcılıkla temellendirilmesini ise XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine ve bu felsefenin önde gelen filozoflarından birisine; eleştirel felsefenin kurucusu olan Immanuel Kant’a(1724-1804) borçlu olduğumuzu söyleyebiliriz.

XIX. Yüzyıl ise Aydınlanma Felsefesinin yaşama geçirilmesiyle birlikte bilim, teknoloji ve endüstri alanında baş döndürücü gelişmelerin yaşandığı bir yüzyıl olarak karşımıza çıkar. Bu dönem, toplumsal ve tarihsel ilerleme düşüncesine; yani insanlığın daha iyi bir geleceğe doğru güçlü adımlarla yürüdüğüne inanılan, güven duyulan bir dönemdir. Tarihsel ve toplumsal ilerlemeye duyulan bu güvenin fikri temeli akılcılık ise, yöntemi olguculuk (pozitivizm), temel ilkesi de belirlenimcilik (determinizm)dir.

Nesnel dünyaya ve bu dünyada yer alan olgulara ilişkin yansız gözlem ve sistemli deneye dayalı nedensel ilişkileri araştıran zihinsel etkinliklerin ortak adına “bilim” diyebiliriz.

Fransız yazar, filozof Jean Paul Sartre’a göreaydın, kendisini ilgilendirmeyen şeylere burnunu sokan, küresel insan ve toplum kavramı adına kabullenilmiş gerçeklerin ve bundan kaynaklanan davranışların tümünü sorgulama iddiasında olan kişidir. Başka bir deyişle aydın, üzerine vazife olmayan şeylere karışan birisidir. Bu tanımda aydın kimliğini belirleyen en önemli şey, aydının özerk (bağımsız) duruşu ve ele aldığı konuyu eleştirel düşünceden kaynaklanan bir bakışla sorgulaması ve değerlendirmesidir. Emre Kongar’a göre, aydının bağımsızlığı sadece mevcut toplumsal, ekonomik veya siyasal iktidardan değil, aynı zamanda toplumun egemen ideolojisinden de bağımsızlık biçi- minde algılanmalıdır. Böylece aydın, içinde yaşadığı toplumu, bağımsız bir görüş açısıyla sorgulayan kişi olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan yola çıkarak, aydın kimliğini belirleyen niteliklerden birisi onun “muhalif” duruşu ise öbürü de ayırt etmeyi “bilerek” değerlendirme yapabilmesidir. Başka bir deyişle, eleştirisinin temelinde akıldan-akılcılıktan kaynaklanan bir ayırt etme (iyiyi kötüden, doğruyu eğriden, güzeli çirkinden, olumluyu olumsuzdan vb.) yetisi ve bu yetiyi “bilgi” ile besleme, yoğurmaçabası vardır. Ahmet Cemal’e göre “ayırt edebilen”demek olan aydın, bu ayırt etme eylemini yalnız- ca ve yalnızca bilgi temelinde gerçekleştirmek, bu bağlamda - sürekli bilgiyle beslenen - kendi aklının dışında bir süzgece öncelik tanımamak zorundadır. Aydın kimliğinin ayrılmaz bir parçası olan muhalif duruş ise kendi yararı-çıkarı için değil, hiçbir karşılık gözetmeden tüm bir toplumun, tüm bir insanlığın yararı-çıkarı için çalışmak, düşünce üretmek ve kanaatini yine kimseden korkmadan, çekinmeden topluma, halka duyurabilmek demektir.

Modernite kavramı her ne kadar modern- modernlik ve modernizm kavramlarıyla ilişkili olsa ve ortak bir bağlama dayansa da, modern ve modernizmden farklı, kendine özgü anlamı olan bir kavramdır. Modernite de eski ile bir karşıtlığı ve geleneksel olandan kopuşu ifade eder ancak bu karşıtlık ve kopuş bireysel, toplumsal ve politik yaşam alanlarının tamamındaki köklü değişim ve dönüşümü kapsar. Bireyi olduğu kadar toplumu ve tüm toplumsal kurumları aklın ve akılcılığın araçlarıyla düzenleyerek örgütleyen modernitenin felsefi temeli 18. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine bağlanırken, politik olarak Fransız Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme bağlanır. Doğru cevap B’dır.

Modernizm modern ve modernite kavramlarıyla ilişkili olmakla beraber, kültür tarihi açısından özel bir anlam taşır ve 19. yüzyılın ikinci yarısında yaşanan toplumsal (bilimsel, teknolojik, siyasi ve felsefi) değişim ile özellikle sanat alanındaki değişimi, dönüşümü vurgular. Kültür tarihinde kendine özgü bir anlamı olan modernizmin özellikle sanata vurgu yapmasının nedeni, modernitenin ilkeleriyle ortaya çıkan yaşam biçiminin, dünya görüşünün, gelenekten kopuşun, yeniyi arayışın en çarpıcı, en canlı ve somut örneklerinin sanatın alanında ortaya çıkması ve gözlenmesidir. Doğru cevap C’dir.

Eleştirel bakışın doğrudan doğruya akıl ve akılcılıkla temellendirildiği 18. yüzyıl Aydınlanma felsefesi ve bu felsefenin önde gelen filozoflarından eleştirel felsefenin kurucusu Immanuel Kant’a göre insanın mutlak gerçek ya da tek doğru diye sunulan şeylerden şüphe etmesi gerekir. Bunu yapmayan ve kendi aklını bir başkasının kılavuzluğuna başvurmadan kullanma cesareti gösteremeyen insanın aciz olduğunu ileri sürmektedir. Doğru cevap D’dir.

Bilimi ve felsefeyi ortak bir paydada buluşturan “insan”dır. Bilim ve felsefe gibi sanatın da öncelikli işlevi dünyayı, insanı, insanın anlam dünyasını anlamaya ve anlatmaya çalışmasıdır. Ancak felsefeden ve bilimden farklı olarak, insanı bir “bütün” olarak dile getirebilen tek dil, sanatın dilidir. Doğru cevap E’dir.

Canetti, “Körleşme” adlı romanında, tüm hayatını bilime adamış olan roman kahramanı Prof. Kien’in ve onunla birlikte tüm bir çağın; 20. yüzyılın körleşmesini anlatır: İnsanın insana karşı, hayata karşı körleşmesi; duygudaki, düşüncedeki körleşme ve giderek toplumun körelmesi, körleşmesi. Canetti, romanında insanın çevresindeki dünyayı yalnızca bilimle adlandırıp, anlamlandırmasının körleşme tehlikesini de beraberinde getirdiğini anlatmaktadır. Doğru cevap D’dir.

Rönesans’tan itibaren, yaklaşık 19. yüzyıla kadar Avrupa’da entelektüeller, aralarında başta filozof ve bilim insanları olmak üzere, yüksek kültür ürünlerini ve değerlerini yaratan, tarihin akışını değiştirebilen saygın insanlar olarak görülmüştür. Ancak özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kitle kültürünün yükselişiyle birlikte entelektüellerin toplum içindeki saygın konumu sarsılmaya başlamıştır. 20. yüzyıla geçildiğinde entelektüeller toplumun kültürel gelişimine öncülük eden, düşünceleriyle, yapıtlarıyla topluma değer katan insanlar olmaktan çıkarak kamusal alanın veya yönetim kurumlarının maaşlı çalışanları haline gelmiş ya da getirilmişlerdir. Doğru cevap E’dir.

Aydın kimliğini belirleyen en önemli şey, aydının özerk (bağımsız) duruşu ve ele aldığı konuyu eleştirel düşünceden kaynaklanan bir bakışla sorgulaması ve değerlendirmesidir. Doğru cevap A’dır.

Emile Zola, sanatçı, roman yazarı kimliğinin yanısıra “aydın” kimliği ile haksız yere suçlanan Dreyfus’un yanında durur, onu savunur. Doğalcı ve gerçekçi (realist) bir yazar olarak bir bilim insanı, bir hukukçu titizliğiyle, olabildiğince nesnel olarak bu davayı inceler, gerekli bilgileri toplar ve suçlamanın ardında yatan asıl nedeni, yani topluma ve toplumun tüm kurumlarına salgın bir hastalık gibi yayılan bağnazlığı-ırkçılığı görür. Eşine yazdığı bir mektupta, bu haksızlığa, adaletsizliğe karşı sessiz, suskun kalamayacağını, başına gelebilecek her türlü kötülüğe, zarara-ziyana rağmen gerçeği haykıracağını ifade eder. Doğru cevap B’dir.

Fransız yazar, filozof Jean Paul Sartre’a göre aydın, kendisini ilgilendirmeyen şeylere burnunu sokan, küresel insan ve toplum kavramı adına kabullenilmiş gerçeklerin ve bundan kaynaklanan davranışların tümünü sorgulama iddiasında olan kişidir. Baska bir deyişle aydın, üzerine vazife olmayan şeylere karışan birisidir. Doğru cevap C’dir.

Elias Canetti’nin “Körleşme” isimli romanı, ilim ve felsefenin yanı sıra eleştirinin hem kavram hem de eylem (degerlendirme) olarak varlık nedenini, görevini, işlevini tüm bir insanlık için daha anlamlı, önemli, “degerli” kılan şeyin sanat olduğunu göstermektedir. Doğru cevap A’dır.