MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR

Gündelik dildeki sözcük ya da terim anlamının dışında, kavram olarak eleştiri köklü bir geçmişe sahip, anlam alanı oldukça geniş bir kavramdır. Bizim dilimizde eleştiri kavramını karşılayan sözcük, tarihsel süreç içerisinde önce “muaheze”, sonra “tenkid”, daha sonra “kritik” ve nihayet “eleştiri”dir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Arapça kökenli bir sözcük olan muaheze ayıplama, kınama, azarlama-paylama anlamını taşır. başka bir deyişle, muaheze sözcüğü ele aldığı konuya, nesneye, şeye yalnızca o şeyin “olumsuz” yanını öne çıkararak, vurgulayarak yaklaşmak demektir. Muaheze gibi, “tenkid” de de Arapça kökenli, Osmanlıca bir sözcüktür ve kelime kökeninde “nakd” bulunur. Meşrutiyet dönemleri arasında yaygınlaşan ise Fransızca kökenli “critique” sözcüğünü karşılayan “kritik” sözcüğüdür. Cumhuriyetle birlikte dilimize yerleşen ve bugün de kullandığımız çağdaş-çağcıl haliyle “eleştiri” henüz tam anlamıyla, terim niteliğinde bir kimliğe kavuşturulmuş sayılmasa bile, kavram olarak belli bir düşünce birliği yaratabilmektedir. Eleştiri bir kavram olduğu kadar bir eylemdir de… Ya da eleştiri kavramı eylem anlamı da taşır ve söz konusu bu eylem, özünde bir “değerlendirme” uğraşı, çabasıdır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Ortaçağın ardından Rönesans ve daha sonra Aydınlanma hareketiyle birlikte modern sözcüğü farklı bağlamlarda (toplumsal, ekonomik, bireysel, kurumsal vb.) farklı anlamlar içerse de genel olarak bir eskiden kopuşu, köklü (radikal) bir değişimle birlikte eskiden yeniye geçişi ve güncelliği dile getirir. Modernitenin temelinde odağa insanı alan bir akılcılık (rasyonalite) vardır. Bireyi olduğu kadar toplumu ve tüm toplumsal kurumları aklın ve akılcılığın araçlarıyla düzenleyerek örgütleyen modernitenin felsefi temeli XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine bağlanırken, politik olarak Fransız Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme bağlanır. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Batının yazdığı tüm bir kültür ve uygarlık tarihi eleştirel aklın yazdığı tarih olarak okunabilir. Eski Yunan filozofu Sokrates’in “Sorgulanmayan, üzerinde düşünülmeyen hayat yaşanmaya değmez” diyerek öncülüğünü yaptığı bu anlayış binlerce yıl öncesinden günümüze kadar uzanan eleştiri anlayışıdır ve modernizmin felsefi olduğu kadar toplumsal temelleri de aynı eleştirel bakış üzerine inşa edilmiştir. Doğru yanıt B seçeneğidir.

XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesi bu felsefenin önde gelen filozoflarından birisi, eleştirel felsefenin kurucusu olan Immanuel Kant (1724-1804)'tır. Doğru cevap B seçeneğidir.

Descartes ve Kant ile birlikte, modernizm, insanın kendi aklını kullanma cesaretini göstermesi, hatta bununla da yetinmeyip, aklın kendi kendisini eleştirebilmesi ve sınırlarını keşfetmesi olarak tanımlanabilir. Doğru cevap D seçeneğidir.

Gerçeği ortaya koymak amacıyla yapılan yargılayıcı inceleme ya da tartışmaya eleştiri denir. Doğru cevap B'dir.

Nesnel dünyaya ve bu dünyada yer alan olgulara ilişkin yansız gözlem ve sistemli deneye dayalı nedensel ilişkileri araştıran zihinsel etkinliklerin ortak adına “bilim” diyebiliriz. Doğru cevap D'dir.

Dreyfus Olayı adlı eserEmile Zola'ya aittir.

Fransız yazar, filozof Jean Paul Sartre’a göre aydın, kendisini ilgilendirmeyen şeylere burnunu sokan, küresel insan ve toplum kavramı adına kabullenilmiş gerçeklerin ve bundan kaynaklanan davranışların tümünü sorgulama iddiasında olan kişidir. Doğru cevap A'dır.

Gündelik dilde ya da günlük konuşmalarımızda pek çok kez tanık olduğumuz, duyduğumuz cümlelerdir bunlar. Hatta deyim olarak kullanılan kalıplar da vardır, denilir ki: “Bir işi; bilen yapar, az bilen akıl verir, bilmeyen eleştirir.” İlk bakışta doğruymuş gibi gözüken bu deyimde olsun, yukarıdaki cümlelerde olsun “eleştiri” sözcük anlamıyla kullanılır ve kötülemek, yermek, küçümsemek, en hafif haliyle “kusur bulmak” gibi anlamlar taşır.

Arapça kökenli bir sözcük olan muaheze ayıplama, kınama, azarlama-paylama anlamını taşır. baş- ka bir deyişle, muaheze sözcüğü ele aldığı konuya, nesneye, şeye yalnızca o şeyin “olumsuz” yanını öne çıkararak, vurgulayarak yaklaşmak demektir. Muaheze gibi, “tenkid” de de Arapça kökenli, Osmanlıca bir sözcüktür ve kelime kökeninde “nakd” bulunur. Nakd, değer (kıymet) anlamını taşır ve tenkid de bir şeyin değerini bulmayı ya da değer-değeri bakımından gözden geçirmeyi, ele almayı ifade eder. Münekkid ise tenkid eden kişi (eleştiren) demektir. Meşrutiyet dönemleri arasında yaygınlaşan ise Fransızca kökenli “critique” sözcüğünü karşılayan “kritik” sözcüğüdür. Kritik; sanat, edebiyat ve bilim alanındaki yapıtları inceleyerek, onlar hakkında bir hükme-yargıya varma, değerlendirme sanatı” olarak tanımlanır.

Kavram olarak eleştiri; bir olgunun, bir durumun ya da nesnenin, onu o yapan özgün niteliklerinin, belli bir ölçüt esas alınarak saptanması ve ortaya konması demektir. Bu durumda bir eleştiri için şu üç koşulun birarada, aynı anda bulunması gerekir: a. Bir olgu, bir durum ya da bir nesne b. Doğruluğu, geçerliliği denenmiş, sınanmış bir ölçüt c. O şeyin (olgu, durum, nesne) niteliklerini bulup çıkarabilen, bir ölçütü tanıyıp kullanabilen ve bulgularını ifade edebilen bir özne (eleştiren-eleştirmen).

Bireysel bağlamda eleştiri, her şeyden önce (ya da eleştiri sözcüğüne yüklenen yermek, kusur bulmak, kötülemek vb. tüm yan anlamlardan önce) bir hak ve özgürlüktür. Kişinin kendisine sunulan şey ne olursa olsun ve hangi kaynak ya da otoriteden gelirse gelsin, o şeyi kendi aklının süzgecinden geçirmeden kabul etmeme hakkı, özgürlüğüdür.

Modern sözcüğü genel olarak bir eskiden kopuşu, köklü (radikal) bir değişimle birlikte eskiden yeniye geçişi ve güncelliği dile getirir.

Batının yazdığı tüm bir kültür ve uygarlık tarihi eleştirel aklın yazdığı tarih olarak okunabilir. Eski Yunan filozofu Sokrates’in “Sorgulanmayan, üzerinde düşünülmeyen hayat yaşanmaya değmez” diyerek öncülüğünü yaptığı bu anlayış binlerce yıl öncesinden günümüze kadar uzanan eleştiri anlayışıdır ve modernizmin felsefi olduğu kadar toplumsal temelleri de aynı eleştirel bakış üzerine inşa edilmiştir.

Modernizmin toplumsal ve felsefi temelleri eleştirel akıl ve eleştirel bakış üzerine kurulmuştur.

Değer, herhangi bir varolanın, bir şeyin değeri, o şeyin kendisiyle aynı türden şeyler arasındaki özel yeridir.

Eleştiri, sanat eseri ile alımlayan (okur, izleyici, dinleyici vb.) arasında köprü olarak işlev görür. Sanat alanında eleştirinin görevi, bu kavramın kök aldığı eleştirel düşünceden hareketle, bir yapıt hakkında, o yapıtı sanat yapan öğelerin ne olduğunu anlamak, açıklamak, aydınlığa kavuşturmak amacıyla keyfi değil; sistemli, tutarlı, akılcı sorular sormak ve bu sorulara yine akılcı yanıtlar vermektir.

Aydın kimdir sorusunun Batıdaki, Avrupa’daki en yetkin karşılıklarından biri olarak modern edebiyatın, roman sanatının tanınmış ismi Emile Zola ve onun Dreyfus Olayı (ya da Dreyfus Davası) adlı yapıtı gösterilir. Söz konusu bu yapıt ve Emile Zola örneğinde, aydın olmanın gereklerini ve eleştirel düşünce arasındaki bağı daha somut olarak betimleyebiliriz.