MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR - Deneme Sınavı - 2

Bireyi olduğu kadar toplumu ve tüm toplumsal kurumları aklın ve akılcılığın araçlarıyla düzenleyerek örgütleyen modernitenin felsefi temeli XVIII. yüzyıl Aydınlanma Felsefesine bağlanırken, politik olarak Fransız Devrimine ve ekonomik olarak da Sanayi Devrimi ile kapitalizme bağlanır. Bu açıdan baktığımızda modernlik de, moderniteyi esas alan bir hayat anlayışının, dünya görüşünün özümsenmesi sonucunda ortaya çıkan yaşam biçimi olarak tanımlanabilir.

Tıpkı bilim ve felsefe gibi sanatın da öncelikli işlevi dünyayı, insanı, insanın anlam dünyasını anlamaya ve anlatmaya çalışmasıdır. Sanatın öncelikli işlevi, dünyayı, yaşamı, insanı ve insan yaşamını yeni bir açıdan görme, idrak etme, yorumlama ve değerlendirme biçimi sunmasıdır da denebilir.

Kitle Kültürünün özellikleri:

Kitle kültürüne yönelik en kapsamlı analizi ismi eleştirel kuramla özdeşleleşen Frankfurt Okulu teorisyenleri yapmıştır. Kitle kültürünü açıklama adına kullanılan “Kültür Endüstrisi” terimi ilk kez Theodor Adorno ve Max Horkheimer”ın ortak kitabı “Aydınlanmanın Diyalektiği” (1944) eserinde kullanılmıştır. Onlara göre, kapitalist ülkelerde işçi sınıfının başarısızlığa uğrayan devrim düşlerinin temel nedeni konformist kitle kültürü ile bireylerin bilinçlerine tahakküm kuran “kültür endüstrisi”dir .Adorno ile Horkheimer’a göre hayatın her alanı “kültür endüstrisi” tarafından metalaştırılmakta ve böylelikle hakim ideoloji hem ekonomik hem de ideolojik olarak kitlelerin bilincinde yeniden üretilmektedir. Onlara göre kitle kültürü ve bu kültürü yönlendiren medya toplumsal denetimin önemli bir parçasını oluşturur

Eleştirel çözümleme, ilki epistemolojik (bilgikuramsal) ve ikincisi de tarihsellik olan iki merkezi özelliği ile çalışırken, gerçek dünyada var olan olgularla ilgilenir. Dolayısıyla, eleştirel bir yaklaşımla yapılan çözümleme, gerçek dünyadaki gerçek aktörlerin (insanların) yaşantılarını şekillendiren gerçek sınırlanmaları açığa çıkarmak için esas olarak, eylem ve yapı sorunlarıyla ilgilenir

Eleştirel ekonomi politik yaklaşım, dört temelde ana akım ekonomi biliminden farklılık göstermektedir (Golding ve Mordock, 1997: 64-65):

Yöntem olarak tarihsel materyalizmi temel alan eleştirel ekonomi politik, insanlar arasındaki ekonomik ilişkilerin tarihsel gelişimine odaklanır. Ekonomik toplumsal üretim sistemini, toplumun ekonomik temelini, bütün politik, felsefi, ideolojik, yargısal, estetik ve başka görüş ve inançların temelini inceler. Bu nedenlerden ötürü ekonomi politik yaklaşım, tarih, ekonomi tarihi, istatistik, ekonomi politikası, vb. gibi her biri kendi araştırma konusuna sahip olan başka toplumsal ve ekonomik bilimler için yöntembilimsel bir temel sağlar.

Marks, toplumsal değişim ve ilerlemeyi sosyo-ekonomik faktörleri temel alarak tarihsel materyalist bakış açısıyla çözümler.

Yaşayan bireyi ve bu bireyin hazır bulduğu ve eylemleri ile yarattığı maddi koşulları işaret eden materyalist tarih anlayışının temel bakış açısı, bireyin kendi varlığını sürdürebilmesi için üretebilmesine dayanır. Bu bağlamda “emek”, doğadan ürünler elde etmek adına, sistemli bir şekilde çalışmak olarak tanımlanır ve insan varlığının doğal koşulu olarak belirtilir. Emek, sermayenin belirli bir elde toplanarak servet haline gelmesinde etkili olduğu gibi aynı zamanda ‘kullanım değeri’ ve ‘değişim değeri’ kavramlarının da belirleyicisidir.

Marksist materyalist tarih anlayışı çerçevesinde ‘üretim İlişkileri’ kavramı ile anlatılmak istenen ise, belirli bir biçime göre üretici faaliyette bulunan bireylerin, bu üretici faaliyetleri gerçekleştirebilmek adına, doğayla birbirleri ile ilişki içinde olmasıdır.

Medyanın eleştirel ekonomi politiğinin inceleme alanları:

Günümüz medya sistemleri “kültür endüstrileri”nin bir parçasıdır. Burada kültür endüstrisiyle anlatılmak istenen, medyanın, kültürü alınıp satılan bir meta haline getirmesidir. Medya ürünleri (gazeteler, reklamlar, televizyon programları, vb.) günümüz kapitalist düzeninin bir parçasıdır. Kültür endüstrileri ise diğer endüstrilerden farklı olarak sözü edilen ürünleri aracılığıyla, bireyler üzerinde ideolojik yönlendirmeler yaparak düşüncelerini biçimlendirir. “Kültür endüstrisi” Theodor W. Adorno tarafından kavramsallaştırılmış ve eleştirel yaklaşımlardan Frankfurt Okulu tarafından, önemli bir tartışma konusu olarak değerlendirilmiştir.

Yoğunlaşma, bir medya şirketinin, medyanın benzer alanlarında faaliyet gösteren
diğer bir şirketi satın alması ve denetimin medya sektöründe tekellerde toplanmasıdır

Medyanın eleştirel ekonomi politiğine yine ‘eleştirel’ bakış açısıyla farklı katkılarda bulunan iki gruptan söz etmek mümkündür: Araçsalcılar ve yapısalcılar. Araçsalcılar, kapitalistelerin piyasadaki ekonomik güçlerini kullanma şekillerine odaklanır. Onlara göre özel mülkiyet alanındaki iletişim araçları, kapitalist sınıfın araçlarıdır ve medya, belli bir sınıf (çoğunluğu yönetici sınıf) tarafından kontrol edilir. Araçsalcılara göre medya, egemen sınıfın toplumun geri kalanı üzerinde hâkimiyet kurmak ve onların rızasını alarak kendi düşüncelerini meşrulaştırmak için kullandıkları bir araç konumundadır. Edward S. Herman ve Noam Chomsky’nin temsilcileri olduğu bu yaklaşım, hükümetin ve iş çevrelerindeki seçkinlerin iletişim alanındaki nüfuz ve müdahalelerine odaklanarak sistemdeki diğer çelişkileri göz ardı etmesi noktasında eleştirilmiştir.

ABD’de gelişen eleştirel ekonomi politik yaklaşım, genellikle araçsalcı ekonomi politik olarak anılır. Önde gelenleri arasında Dallas Smyte, Herbert Schiller, Edward S. Herman ve Noam Chomsky gibi Marksist kuramcıların bulunduğu bu yaklaşımın temeli Ortodoks Marksizm’dir. Bu anlamda Batı Marksizmi’nde gelişen ideoloji, kültür gibi üst yapıya ilişkin konulara mesafelidirler ve altyapının belirleyiciliği üzerinde dururlar. Avrupalı ekonomi politikçilerle ana eksenleri aynı olmakla birlikte, araçsalcı olmaları bakımından farklılık gösterirler. Araçsalcı (instrumentalist) nitelemesi, bu ekonomi politik yaklaşımın medyayı kapitalist sınıfın aracı olarak ele alması ve araştırmalarını bu yönde yapması nedeniyle kullanılmaktadır. Kapitalist egemen çevrelerin medyayı nasıl kurdukları, yönettikleri, kontrol altında tuttukları, içeriğine ne şekilde ve hangi yollarla müdahalede bulundukları inceleme konusudur.

Herbert Schiller (1991; 1993) iletişimin olanaklarının Amerikan emperyalizminin yayılması için kullanıldığı ve Amerika’nın toplumsal ve ekonomik sisteminin kültür emperyalizmi şeklinde dünyanın diğer ülkelerine dayatıldığını savunmuştur. Bu amaç için Amerikan hükümeti, ekonomik güçler, reklam endüstrisi ve medya işbirliği içinde çalışmaktadır.

Schiller, 1980’lerden sonra dünyanın her yerinde kültürün Amerikanlaştığına, kamusal kültürlerin yeniden düzenlenerek özellikle medya alanının Amerikan tarzı televizyon formatlarının etkisi altına sokulduğuna dikkat çekerek, bu yeni medyanın dünyayı edilginleştirdiğini ve Amerikan ürünlerinin taşıyıcısı görevini üstlendiğini belirtmektedir. Emperyalizmin ötesine geçildiği savını eleştiren Schiller, Amerika’nın Irak’a karşı yürüttüğü Körfez Savaşı’nın tam anlamıyla bir emperyalist müdahale olduğu görüşündedir.

Schiller’e göre (1993: s. 9) Amerikan sistemi zihin yönlendirme temeline dayalıdır. Bu ismi taşıyan kitabında, temel amacın, insanları kendi çıkarlarına ters düşen yönde oy kullanmaya ikna etmek olduğunu belirtir. Yönlendirme süreci çok yetenekli, zeki, seçilmiş bir topluluk tarafından yürütülür. Yönlendirmenin en önemli yöntemlerinden biri haber akışını denetim altında tutmaktır. Bu amaçla haber üreten kuruluşların sahipliği, sistemi sürdürmek isteyen ekonomik ve politik güç sahipleri tarafından üstlenilir ya da kontrol edilir. Schiller’e göre, çekici yöntemlerle hedef kitleyi etkileyebilen Amerikan iletişim sistemi ve Kuzey Amerika kültürü, diğer dünya ülkelerine de ihraç edildiği için benzer yapıların tüm dünyada ortaya çıkması kaçınılmazdır.

Smyhte’a göre tekelci kapitalizmde zaman, metaların üretiminde harcanan iş zamanı ve reklamcılara satılan boş zaman olarak bölünmüştür. İzleyiciler, reklamcılar tarafından; gelirlerine, yaşlarına, cinsiyetlerine, etnik ve sınıfsal özelliklerine göre satın alınmaktadır. İzleyicilerin yaptıkları iş, sunulan malları nasıl satın alacaklarını öğrenme işidir. Bu şekilde serbest zaman, kapitalizm yararına biçimlenebilir.

Ekonomi-politik araçsalcı yaklaşımının en bilinen temsilcileri Herman ve Chomsky’dir. 1988 yılında ortaya attıkları Kitle İletişimin Propaganda Modeli ile Amerikan medyasını incelemişlerdir. Modele göre, medya, devlet ve özel sektörün çıkarlarına, mevcut iktidara hizmet eder. Haber, tekelleşmiş kuruluşlar tarafından üretilir. Haber endüstrisi kâr edebilmek için reklama, haber hammaddesi için hükümete bağımlıdır. Ayrıca güçlü baskı grupları tarafından sürekli denetim altında tutulur. Bu anlamda bağımsız gibi görünmekle birlikte, Amerikan basının Sovyet dönemindeki Pravda’dan hiçbir farkı yoktur.