MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR - Deneme Sınavı - 1

Walter Lippman’ın rıza imalatı görüşü, propagandanın medya yoluyla, güçlüler lehine halkı ikna etmek için kullanılan bir yöntem olduğunu 1920’lerde ortaya koymuştur.

Propaganda modeline göre medyanın beş temel haber eleme süzgeci bulunmaktadır. Bunlar;

Herman ve Chomsky’nin propaganda modeline göre Amerikan medyasının beş haber süzgeci vardır. Bunlar, medyanın endüstri olarak büyüklüğü, reklam verenlerin etkisi, haber kaynakları, medyaya yönelik sürekli tepki üretimi ve anti-komünizmdir. Amerikan medyasında haberlerin seçiminde sahiplik yapısı, reklam ve sponsor olarak yayını destekleyenler, haber malzemesi üreterek haber üretimini yönlendirenler, haberlere sistemli bir şekilde tepki göstermek üzere ortaya konan organize çabalar ve konunun komünizmle bağlantısı belirleyicidir.

Propaganda Modelindeki beşinci ve son haber süzgeci anti-komünizmdir. Herman ve Chomsky’ye göre anti-komünizm Amerika için bir ulusal bir din ve denetim mekanizması haline gelmiştir. Tüm kötülüklerin sebebi olarak sunulur. Anti-komünist denetim mekanizması, sistem aracılığıyla kitle iletişim araçları üzerinde esaslı bir etki sağlar. İşçi sınıfının ve sol-sosyal demokrat çevrelerin zayıflatılmasında da antikomünizm bir yöntem olarak kullanılmıştır. Komünizm yanlısı olmak Amerika’da önemli bir suç olarak gösterilir. Özellikle soğuk savaş döneminin bitmesinden önce, iki kutuplu dünyada, ABD medyasında antikomünizm önemli bir haber süzgeci olmuştur. Dış haberlerde komünist ülkelerle ilgili yaklaşım, anti-komünist ülkelerle aynı değildir. Örneğin aynı dönemde Polonya’daki anti-komünist sendikacılara yapılan baskılar ABD basınında sürekli işlenirken, Türkiye’deki askeri yönetimin komünist sendikal hareketlere yönelik baskıları haber olmamıştır.

ABD ve Avrupa medya örgütlenmesi birbirinden farklıdır. ABD’de daha kapitalist ve tümüyle ticari bir medya sistemi var iken, Avrupa’da kamusal yayıncılık daha fazla gelişmiştir.

Medyanın ekonomi politik yaklaşımı araçsalcı ve yapısalcı olmak üzere iki farklı yönelime ayrılabilir (Yaylagül, 2014, s.152). Her iki yaklaşım da iletişime radikal eleştirel yaklaşımlar olarak görülür. Araçsalcı yaklaşımcılar medyayı kapitalist sınıfın bir aracı olarak görürler. Kapitalist sınıfın medya üzerindeki etkileri ve üretim sürecindeki çıkarlarını korumak için bir kontrol aracı olması üzerine odaklanırlar. Bu yaklaşım iletişim endüstrilerinde üretim sürecini ve kurumsal politikaları mülkiyet yapısının belirlediğini iddia eder. Althusser ve Marksist ekonomi politik yaklaşımın medyaya uygulanmasına dayanan yapısalcı yaklaşım ise, medya politikalarının kapitalist ekonominin genel dinamikleri tarafından kontrol edildiğini vurgular.

Eleştirel ekonomi politik, ekonominin kültür endüstrisi ve anlam inşası boyutuna yoğunlaşır. Ekonomik ve politik gücü elinde bulunduranların düzenli propaganda kampanyalarıyla kamuoyunu yönlendirme gücü, ekonomi, iktidar ve siyaset ilişkileri eleştirel ekonomi politiğin ilgilendiği temel alanlardır. Tarihsel maddecilik üzerine temellenen ekonomi politik yaklaşım, medya üretiminin ekonomik yapısı ve süreçlerine odaklanır. Kitle iletişim araçlarının mülkiyeti, kontrolü, diğer sektörlerle ilişkisi, tekelleşme, medya içeriğinin farklılaşması, metalaşma, ticarileşme, reklam ve kar güdüsü gibi konuları sorgular.

Neo-Marksistlerin en fazla eleştiri aldıkları konu ideolojik üretim süreci içinde ekonomik ve siyasi yapıların ayrıntılı çözümlerini yapmadan sadece eleştiri yapmaları olmuştur (Tekinalp, 2002, s.21). Klasik eleştirel yaklaşımlara göre ideoloji toplumsal yaşamla iç içe geçmiştir ve geçerli/gerçek bilginin önündeki bir engeldir. Medyanın ideolojik rolü, ekonomik ve siyasal güçlerin meşrulaştırılmasıdır. Yanlış bilince yaslanan ideoloji, başat ekonomik sistemin sınıf çıkarlarının ürettiği yanlışa dayanır. Neo-Marksist yaklaşım bilinç manipülasyonu kavramını geliştirerek insanların ekonomik yapının kendisi tarafında değil, ekonomi-politik gücü elinde tutanlar tarafından yönlendirildiği iddiasındadırlar (Tekinalp, 2002, s.20). Bu yaklaşıma göre ideoloji, ekonomik üretim tarzının basit bir öğesi, medya pratikleri de yalnızca ticari ürünlerdir.

İdeolojiler çeşitli grupların ve sınıfların çıkarlarını yansıtır. Mattelart’a göre ideololoji, bir sınıfın tahakkümünün rasyonelliğine ilişkin göstergeler deposudur ve bu göstergeler verili bir toplumun temelini gözleme işlevleriyle düzenlenmiştir (1979, s. 117’den aktaran Sholle, 1993, s.216). İdeoloji, medya tarafından kodlanan metinlerin ekonomik sermaye ilişkileri içerisinde yapılanmış çıkar sınıfları tarafından belirlenir ve bu çıkarların korunması işlevini görür. Mattelart yanlış bilinç yaklaşımı ile ideolojinin gerçek koşulları perdelemeye yarayan göstergeler ürettiğini söyler. Bir başka ifade ile, egemen göstergeleri tersine çevirebilir, imgeleri öteki sınıfların bunları gerçekliğin kendisi olarak kabul etmelerini sağlayacak biçimde manipüle edebilir.

Ekonomi politik yaklaşımcıların ideolojiye bakışları Foucault tarafından eleştirilir.  Foucault, en başta iktidar ilişkilerinin bir aracı olarak ideolojiye abartılı bir önem verdiği için Marksizmi eleştirir. İdeolojinin egemen sınıfın küresel tahakküm projesinden kaynaklandığını iddia eden görüşlere karşı çıkan Foucault, iktidarın yukardan geldiğini ima eden bu görüşe karşı çıkar ve yönetenler ve yönetilenler arasında her şeyi kapsayan bir karşıtlığın olduğunu da kabul etmez (Sholle, 1993, s.230231). Focault’a göre, iktidar basitçe yanlış düşünce üretmez ya da bilimsel bilgiyi gölgelemez, daha ziyade bilgi üretir ve söylem içinde gerçeği oluşturur. Öyleyse analiz edilmesi gereken asıl husus bilginin oluşturulma tarzı olmalıdır.

İletişim alanında yapılacak çalışmaların birer endüstri biçiminde örgütlenen medya ve kültür endüstrileri ile başlaması gerektiğini savunan Golding ve Murdock’a göre ekonomi politiğinin temel görevi, kapitalist toplumlardaki ekonomik ve siyasi ilişkilerinden kaynaklanan üretim stratejilerinin medyanın üretim sürecinde çalışanların somut faaliyetlerini nasıl biçimlendirdiğini inceleyerek üretim ve yeniden üretim sürecinin işleyişini ortaya koymak olmalıdır

Garnham üst yapının bir parçası olarak ideoloji ve kültüre özerklik tanıyan İngiliz Kültürel Çalışmalar geleneğinin ekonomik determinizmini reddederek, materyalist bir yaklaşımı benimser. Ekonomi (altyapı), ideoloji (üstyapı) ve siyasi yapı arasında organik bir ilişki vardır. Garnham’a göre kapitalist toplumlarda üstyapı (kültür ve ideoloji) tamamen endüstrileşmiştir. Medyanın ideolojik rolünün anlaşılabilmesi için yalnızca medya içeriklerini incelemek yeterli olmayıp, medya şirketlerinin büyük endüstriyel kuruluşların şirketleri olarak tarihsel bir yaklaşımla ele alınması gerekir.

Mattelart’ın eleştirel medya kuramlarına temel katkısı küresel enformasyon düzeninin ve enformasyon toplumunun ortaya çıkardığı karmaşık ilişkiler yumağının çözülmesi çabalarına yaptığı katkıdır (Köse, 2007, s.132). İletişim, enformasyon ve kültür alanlarındaki küresel tartışmaların altını çizerek, bu alanlardaki uluslararası sorunlara dikkat çeker. Mattelart, çeşitli uluslararası organizasyonların gündemindeki fikri mülkiyet, enformasyon toplumu, kültürel çeşitlilik ve medya özgürlüğü gibi ilkelere ilişkin tartışmalara eleştirel bir perspektif ile yaklaşır.

Mattelart, kitle ilişim araçları tarafından üretilen ve yayılan enformasyonu geleceğin “hammaddesi” olarak tanımlamaktadır. Enformasyon öyle bir hammaddedir ki, endüstri devrimini ortaya çıkaran enerji ve yenilikler kadar önemlidir.