MEDYADA ELEŞTİREL YAKLAŞIMLAR - Deneme Sınavı - 2

Bilimsel bilgi akıl yoluyla elde edilen, neden-sonuç ilişkisine dayanan, deneyi dolayısıyla deneme yanılma yöntemini kullanan, ardardalık ilkesiyle (kendinden önceki bilgiye dayanan) hareket eden, süreklilik içeren, karşıtı kanıtlanmadığı sürece doğru kabul edilen, dolaylı yoldan edinilebilen ve genellenebilen bilgidir.

Kitle kavramı, birbirinden farklı, heterojen, birbirleriyle doğrudan ilişkili olmadıkları halde beraber hareket edebilme özelliği gösteren geniş yığınları tanımlayabilmek için kullanılır. Bu anlamda kitle, kalabalığı, çokluğu, sınırsızlığı ve belirsizliği içinde barındırır.

Kitle kavramının tartışma gündemine oturması için en belirleyici olgu kapitalizme geçiştir. Kapitalizmin yeşerdiği Batı Avrupa, aynı zamanda kitlelerin yaşadığı derin dönüşüme tanıklık etmiş ve bugünkü kitle olgusunun yerleşikleşmesinde etkin rol oynamıştır. Geçmişte toplumsal yaşamdaki keskin sınıfsal ayrımdan dolayı, geride kalan ve etkinlikleri sorgulanmayan kitleler, kapitalizme geçişle birlikte önem kazanmış ve köylerden kentlere göçen bu kalabalık yığınları kontrol altında tutmak egemen çevrelerin temel stratejisi olmuştur. Kapitalizm en basit tanımıyla Aydınlanma, Sanayi Devrimi, Kentleşme ve Fransız İhtilali’nden ilham alan, geçmişle karşıtlık ilişkisi içinde konumlanan ekonomik, sosyal, teknolojik ve zihinsel düzeyde meydana gelen yenileşme ve gelişme hareketleridir. Özünde ilerlemeye ve gelişmeye yönelik bir hareket olan kapitalizm Avrupa’nın yaşadığı bir çok önemli gelişmeden (Rönesans, Aydınlanma, Fransız Devrimi, bilimde ve teknolojide meydana gelen gelişmeler, vs.) etkilenmiş - ya da bizatihi bu oluşumları körüklemiş- ve nihayet Sanayi Devrimi ile birlikte maddi biçimine bürünmüştür.

Günümüzdeki  “tüketim kültürü” 19. yüzyılda alt ve orta sınıfların arzularının yönlendirilmesi yoluyla temellenmiştir. Tüketim Kültürü, Ağırlıklı olarak 1980 sonrası yaygınlaşan ve özünde tüketimi, bireyselliği ve hazcılığı körükleyen meta odaklı kültürdür.

Kitle iletişim araçları ile kapitalizmin gelişimi paralellik taşımaktadır. Kitle iletişim araçları da, kapitalizm gibi, özünde 19. Yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bu tarihten sonra bu araçlar, modern insanla kopmaz bir bağ kurmuş ve kitlelerin toplumsal yaşamı algılamalarında “aracı” rolü oynayarak, onları kendi ideolojik gerçekliğine bağımlı kılmıştır. Kitle iletişim araçları, hem kitle kültürünü üretmeleri, hem de tüketimlerinin bizatihi kitle kültürü olma niteliğiyle, özellikle çalışma dışı zamanlarında bireyleri kendi ekonomipolitiği doğrultusunda etki altına almaya çalışmışlardır. Kitle iletişim araçlarından yayılan kültürün takibi, özellikle de televizyonun kitleselleşmesiyle birlikte toplumsal yaşamın en çok tercih edilen serbest zaman etkinliklerinden biri haline gelmiştir. Kitle kültürü reel yaşamı üzerindeki etkinliğini giderek yitiren kentli insan için, “yakının uzak, uzağın yakın” kılınmasının en etkin yolu olan kitle iletişim araçları ile yeni bir boyut kazanmıştır. Kitleler, hem kitle iletişim araçlarını takip ederek -gazete okuyarak, radyo dinleyerek, televizyon seyrederek- serbest zamanlarını değerlendirmeye, hem de bu araçların ardındaki ana güç olan reklam endüstrinin öngördüğü tüketim kalıplarını benimseyerek gitgide bu araçlara “bağımlı” hale gelmeye başlamışlardır.

Kitle iletişimin genel özellikleri ana hatlarıyla şöyledir (Mutlu, 1995, s. 211):

Kitle Kültürünün özellikleri:

Kapitalizmin gelişmesiyle birlikte siyasetin, ekonominin ve bilimin merkezine oturan kitleye yönelik pek çok teorisyen çeşitli kuramlar üretmişlerdir. Modern toplumlarda kitlelerin rolünü ilk kez tartışmaya açanların başında Gustave Le Bon gelmektedir. Le Bon, ‘Kitleler Psikolojisi’ adlı kitabında insanların kitleleştiklerinde son derece acımasız, vahşi ve dizginsiz bir tavır takınabileceklerini ve bu özellikleri nedeniyle tehlikeli olabileceklerini ifade etmiştir. Le Bon’a göre kitle bilinçsiz bir kalabalıktır. Kitle içine giren bireye, kitlenin duygu ve düşünceleri sirayet eder. Le Bon, kızgınlık, muhakeme yeteneksizlikleri, hüküm verme ve eleştiri yeteneksizliği, duygularda mübalağa gibi karakteristik özellikler gösteren kitlelerin özellikle şan, şeref, din ve vatan duygularına hitap edilerek, birkaç cümle, bir iki resim ile kolaylıkla kışkırtılıp harekete geçirilebileceğini; bu özellikleri çocuklarda ve vahşilerde de görmenin mümkün olduğunu vurgulamaktadır. Le Bona’a göre kitleler kendi inanışlarından başkasına karşı hoşgörüsüzdürler. Tek başınayken itiraz ve tartışmayı kabul eden birey kitle içinde buna tahammülsüz hale gelir. Baskıya ve güce saygı duyarlar ve bir dönem saygı gösterdikleri kişiler gücü kaybettiğinde onları çiğnerler. Kitleler değişime karşı da hoşgörüsüzdür; içgüdülerinde kuvvetli olan devrim değil köleliktir, kurumları değil isimlerini değiştirmek isterler.

Freud’un kitle psikolojisi açıklamaları “libido” ve “ödipalüçgen”den bağımsız ele alınamaz. Libido en basit anlamıyla cinsel dürtünün enerjisidir; ancak burada cinsel dürtü, cinsellikten öte, yaşam dürtülerini ifade etmektedir. “Libido deyince, sevgi adı altında toplayabileceğimiz ne varsa hepsiyle ilişkili içgüdülerin henüz ölçülemeyen; ama nicel bir büyüklük gözüyle bakılan enerjisini anlamaktayız.” Freud öncesi açıklamalarda kitleyi oluşturan bireyler arası duygusal bağlar göz ardı edilmiştir. Freud ise daha önceki “bulaşım” ve “telkine yatkınlık” kavramlarının yerine “libido” ve “özdeşim” kavramlarını kullanır. Anne-baba-çocuktan oluşan ödipal üçgende, erkek çocuğun babayla, kız çocuğun ise anneyle olan özdeşimini, kitle içinde bireylerin önderle kurduğu özdeşime benzetir.

Marx, son eseri olan Kapital’de (1986), kapitalist toplumun itki gücünün ekonomi olduğu şeklinde ifade eder. Toplumda üretim araçlarına sahip olanlar ve emeği sömürülenler arasında bir üretim ilişkisi ve dolayısıyla sınıf sistemi şeklinde oluşmuş bir toplumsal yapı olduğunu savunur. Maddi üretim araçlarına sahip olan veya üretimi denetleyen sınıfın, düşünsel üretimi de denetleyeceğini, egemen düşüncenin maddi ilişkilerin ifadesinden ibaret olduğunu söyler. Toplum mülkiyet sahipleri ve işçiler şeklinde iki sınıftan oluşur. Kültür ve ideoloji ekonomik altyapının üzerine inşa edilmiş üstyapılardır. Kültür, egemen ideoloji olarak işler ve temelde burjuvazinin yani yönetici, mülkiyet sahibi kapitalist sınıfın çıkarlarını ve görüşlerini yansıtır, onların otoritesini meşrulaştırmaya hizmet eder.

Gramsci, “devletin ve yönetici sınıfın sivil toplum içindeki inançları düzenleme yetisi” olarak tanımladığı hegemonya kavramını Marksist terminolojiye sokmuştur. Hegemonya, bir toplumsal grubun entelektüel ve ahlâkî açıdan toplumu yönetme yetisi, yeni bir tarihsel blok kurma gücü olarak tanımlanır. Hegemonya, belli güçlerin tahakkümünün ideolojik güç kullanılarak değil, kültürel liderliğin ele geçirilmesiyle sağlandığını ifade eder.

Batı Marksizmi’nin önemli okullarından biri Frankfurt Okulu’dur. 1923’te Almanya’da kurulan ancak Nazi rejimi nedeniyle sonraki yıllarda ABD’ye taşınan Frankfurt Toplumsal Araştırma Enstitüsü ile bağlantılı, farklı ilgi alanlarına sahip araştırmacılar bu okulun üyelerini oluşturur. Frankfurt Okulu, revizyonist Marksist akımlardan biridir ve Batı Marksizmi’inin önemli bir temelidir. Ortodoks Marksistler ise onları Marksizm’in dışında kabul eder. Okul temsilcileri, işçi sınıfının kapitalizmle bütünleştiğini ve devrimci bir güç olmadığını savunmuşlardır. Çünkü kapitalizm, Marx’ın görüşlerini ortaya koyduğu zamanlardan sonra çok değişmiştir ve bu nedenle Marksizm’e ait temel yaklaşımlar yeni yapıya uyarlanmalıdır. Araştırmacıların ortak noktası kapitalist modern sistemleri ve Marksizm’i eleştirmeleridir. Theodor Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Walter Benjamin ve ikinci kuşak olarak Jürgen Habermas, Frankfurt Okulu’nun önde gelen kuramcıları arasındadır.

Adorno ve Horkheimer 1940’lı yıllar boyunca ABD’de geliştirdikleri kültür endüstrisi kuramında, şirket kapitalizminin kitle kültürüne egemen oluşunu ortaya koymuşlardır. Kültür endüstrisinin etkisi, aldatıcı bir ideoloji aracılığıyla değil, kapitalizm karşısında başka bir alternatifin kitlelerin bilincinden silinmesiyle korunmaktadır. Geç kapitalizmin egemen kültürü, kültürel alandaki çatışmaları bastırmaktadır. Bu kültür, kullanım değerinin değişimini dayatmakta, izleyenlerin tekdüze ve aynı olana yönelik ilgilisini üretmektedir. Bu ticari kültür, eleştirel potansiyeli bulunmayan bir kültürdür ve varlığını pasif izleyicilere borçludur.

Kültür Endüstrisi, kültürel ürünlerin, kapitalist sistemlerde ucuz, derinliği olmayan, ideoloji içeren bir yapıda endüstri şeklinde üretilmesini niteler. Kültür endüstrisinin amacı kârı azamileştirmektir. Bunu yaparken eleştirel olmayan, halinden memnun tüketicilerden oluşan bir kitle meydana getirir. Böylece kapitalizmin sürekliliği de sağlanmış olur.

Frankfurt Okulu’nun ikinci kuşağının en önemli ismi Jürgen Habermas’tır. 1929 yılında doğan Habermas, gençliğinde Frankfurt Okulu’nun ilk kuşak üyelerinin öğrencisi olmuştur. 1959’da Adorno’nun asistanı olarak Frankfurt Okulu’na dahil olmuştur. 1970’lerden itibaren, Adorno ve Horkheimer’in ölümüyle birlikte Okul, Habermas tarafından temsil edilmektedir. Habermas, ilk kuşak üyelerden bazı farklı görüşlere ve yönelimlere sahip olsa da, temelde Marx’ın kapitalizm ve tarihe ilişkin görüşlerinin yeniden yorumlanması, dönüşen kapitalist sisteme, devrimci yapısını yitiren işçi sınıfının yeni rolüne ilişkin yaklaşımlar ortaya koyması bakımından aynı çizgiyi sürdürmektedir.

Habermas, felsefenin pek çok alanıyla ilgili üreten bir düşünürdür. Temel alanı Marksizm’in yeni kapitalist yapıya uygun bir formunu oluşturmak olmakla birlikte, çalışma alanı oldukça geniştir. Ancak tamamen kitle iletişim araçlarını ele aldığı temel eseri 1962’de tamamladığı doktora tezi olan Kamusal Alanın Yapısal Dönüşümü(2010)’dür Bu eser, uzun yıllar unutulmuş, İngilizceye çevrildiği 1989 yılına kadar gündeme gelmemiştir. 1990’larda ise özellikle Doğu Avrupa’daki komünist rejimlerin halk hareketleriyle sona erdirilmesi sürecinde Habermas’ın görüşleri yol gösterici olmuştur. Bu halk hareketlerinin yani sivil toplumun, tartışma ve görüşmeler yoluyla bir aktif kamusal alan oluşturduğu ve böylece devlet iktidarına karşı koyabildiği sonucuna varılmış ve Habermas’ın kamusal alan yaklaşımı tartışmaların ilgi odağı haline gelmiştir.

Althusser, geleneksel Marksist kuramdaki devlet teorisini şu şekilde özetler: “a) devlet, devletin baskı aygıtıdır. b) Devlet iktidarını, devlet aygıtından ayırmak gerekir. c) Sınıf mücadelesinin hedefi, devlet iktidarı ve bu iktidarın sınıflarca kullanılmasıdır. d) Proletarya burjuva devlet aygıtını yıkmak için onun yerine başka bir devlet aygıtı koymalı ve devletin aygıtının ve devlet iktidarının sonunu getirmek için devlet iktidarını elde etmelidir.”

Althusser, yapısalcı bir yaklaşımla hareket ettiği için, başta altyapı üstyapı ilişkisi olmak üzere, kültür, ideoloji, toplumsal ve siyasal yapı arasındaki işleyişi ele alır. Toplum ekonomik, siyasal ve ideolojik pratiklerden oluşur. Ekonomik pratik, üretim tarzını, insan emeği ve üretim araçlarını kullanarak bitmiş ürün elde etme sürecidir. Siyasal pratik de benzer sürecin sosyal ilişkilerdeki adıdır. Althusser’e göre kapitalizm üretim koşullarını yeniden üretir. Yeniden üretim, emeğin, sermaye sınıfının kurallarına uymasını sağlamayı amaçlar.

Althusser, 1960’larda, Marksizm üzerine yazdığı eserlerde ve verdiği konferanslarda, Marx’ın tamamen yanlış anlaşıldığı, yeterince değerlendirilmediği gibi bir radikal iddia ile ortaya çıkmıştır. Althusser’e göre Marx kendi içinde epistemolojik bir kopuş yaşamıştır. Marx, erken dönem yazılarında örneğin Ekonomik ve Felsefe El Yazmaları eserindeki yaklaşımlarında felsefesinin düşük ve olgunlaşmamış bir boyutunu ortaya koyar. Althusser bu nedenle Marx’ın sonraki dönem çalışmalarına odaklanır. Özellikle daha materyalist bir görüşün olduğuna inandığı Kapital’i temel alır. Bu son dönem eserlerinden yola çıkarak Marksist temelli bir kültür kuramı ortaya çıkarmaya çalışır.

Kültürel Çalışmalar, 60’lı yılların ortasında kültür ve medya alanında benzer yaklaşımlara sahip olan bir grup akademisyenin birlikte ya da birbirlerinden habersiz meydana getirdiği bir sosyal bilim ekolüdür. Kültürel Çalışmalar adını 1964 yılında Birmingham Üniversitesi’nde “kültürel biçimler, görenekler ve kurumlar ve onların toplumla ve toplumsal değişmeyle ilişkileri“ konusunda doktora çalışmaları merkezi olan, Centre Contemporary Cultural Studies (CCCS- Çağdaş Kültürel Araştırmalar Merkezi)’den alır. Richard Hoggart bu merkezin ilk yöneticisidir. 1968’de Unesco’nun genel müdür yardımcısı olunca, Jamaika kökenli Stuart Hall 1979’a değin onun yerini almıştır. Merkez, New Left (Yeni Sol)’un atağa geçmesine denk düşen bu dönemde en parlak çağını yaşamış ve 1972’de Working Papers in Cultural Studies’i (Kültürel Çalışmalar Bildirgeleri) dergisini çıkarmıştır. Derginin yayın amacı “kültürü tanımlamak ve üzerine çalışmak ve kültürel çalışmaları entelektüel haritaya yerleştirmek)” olarak belirlenmiştir. Kültürel Çalışmalar Merkezi’nin temel düşüncelerinin kökleri Richard Hoggart’ın, Raymond Williams’ın ve tarihçi Edward P. Thompson’un yapıtlarında görülür. Stuart Hall ise özellikle modern toplumlarda ideolojinin rolü ve metin analizlerine getirdiği özgün yaklaşımla, Williams ile birlikte Kültürel Çalışmalar kapsamında üzerine en çok vurgu yapılan sosyal bilimcidir.