MEDYADA ÇALIŞMA HAYATI

Basın sektörü, özellikle 80’li yılların başlarından itibaren hem teknoloji alanında yaşanan gelişmeler, hem de basının büyük bir sanayi kolu hâline dönüşmesiyle birlikte büyük holdinglerin etkisi altına girmiş ve kısa sürede tekelleşmenin etkilerini en yoğun düzeyde yaşamıştır. Artan maliyetler ve daralan piyasa nedeniyle küçük şirketlerin basın alanına girmesi zorlaşmış ve gizli bir el gibi tekel grupları piyasayı yönlendirmiştir.

Tekelleşme tüm dünyada basın özgürlüğünün önündeki en temel engellerin başında görülmüş ve mülkiyet yapısındaki daralmanın basının çeşitlilik ve çoğulculuğunu engellediğinin pek çok platformda altı çizilmiştir. Tekelleşmenin en önemli sebebi artan maliyetlerdir. Artan maliyetlerin ancak büyük grupların ayakta kalabilmesini sağlaması, hem satış açısından hem de elde ettikleri reklam gelirleri açısından diğer gazetelerle büyük grupların rekabet etmeleri oldukça zorlaştırmaktadır. Bu sistem, küçük basın işletmelerinin iflas etmelerini, el değiştirmelerini ya da büyük grupların hâkimiyetine girmeleri sonuçlarına yol açmıştır. Artan maliyetlerin yanı sıra tekelleşmeyi doğuran diğer faktörler reklam gelirlerinin azlığı, tirajlardaki durgunluk, büyük yatırımların zorunlu hale gelmesi ve dağıtımda yaşanan güçlüklerdir.

Tekelleşme ile birlikte basın çalışanlarının çalışabilecekleri alanlar daraltılmış bu da fikir işçilerinin mevcut sisteme uyumlanmalarını beraberinde getirmiştir. Çalışılabilecek yayın gruplarının azlığı, zaman zaman patronların yaptıkları centilmenlik anlaşmaları gazetecilik hareket kabiliyetlerini olumsuz etkilemiş ve daha güdümlü bir medya ortamının doğmasına neden olmuştur. Tekelleşme ile birlikte görece daha küçük ve bağımsız şirketler medya piyasasına ayakta duramamış ve ortam büyük, hatta çok uluslu büyük holdinglere kalmıştır. Gazeteciler böyle bir ortamda ister istemez tekellerin davranış kodlarını benimsemek zorunda kalmış bu da hem çalışma hem de basın özgürlüğünü ciddi oranda tehdit etmiştir. tekelleşme çalışanlar için sendikasızlaşma anlamına gelmektedir.

Medya günümüzde, sosyal ve siyasal düzeyde yüksek etkileme potansiyali yanı sıra, geçmişteki durumun tam aksine, kârlılık oranı çok yüksek bir yatırım alanıdır. Oysa basın (medya) kuruluşlarının işleyişinin salt piyasa koşullarına bırakılıp bırakılamıyacağı öteden beri, liberal görüş çerçevesinde dahi, önemli bir tartışma ve demokrasi mücadelesinin temel bir konusudur. Ayrıca son zamanlarda, medya gruplarının ve medya alanına sonradan giren holdinglerin yeni iletişim teknolojileri ve araçları alanına da yayıldıkları ve başta bu alan olmak üzere küresel şirketlerle ortaklığa gittikleri gözlenmektedir. Dolaysıyla Türk basınının da neo-liberal düzenle uyumlandığı, yayın içeriklerinde de bu ekonomik ve kültürel yönelimin etkisi olduğu söylenebilir. Neo-liberal düzen, 80’li yıllardan itibaren tüm dünyayı etkisi altına alan, sermayenin genişlemesine yönelik küresel ekonomik düzen olarak tanımlanabilir.

80’li yıllar darbeyle başlamış, ardından basın dışı sermayenin gazeteciliğe dâhil olmasıyla iletişim ortamı holdingleşmiş, dolayısıyla geleneksel gazeteciliğin sınırları ve ilkeleri ciddi bir değişim yaşamıştır. Gazetecilik, gazetecilik için yapılmaz hale gelmiş ve sermayenin basın üzerindeki egemenliği pekişmiştir. Gazetecilikte ciddi bir tekelleşme yaşanmış, küçük çaplı basın işletmeleri kapanmak zorunda kalmış ve ülkenin iletişim ortamını büyük sermaye grupları belirler hale gelmiştir. Kurumların gazetecilerin tercihleri üzerindeki baskıları yoğunlaşmış, basın özgürlüğü şirket çıkarları ekseninde tanımlanır olmuştur.

TÜİK’in 2015 yılında yaptığı araştırmada işsiz gazeteci sayısı 7 bine dayanmıştır. Çeşitli nedenlerle işini kaybeden gazeteciler artık basın sektöründe son derece doğal karşılanmaktadır. Pek çok gazetecinin sigortasız çalıştırıldığı, sendikal örgütlenmenin son derece kısıtlı olduğu gazetecilik ortamında İnternet ve sosyal medya gazetecilerin kendilerini daha bağımsız ifade edebilecekleri ve işten çıkarılma korkusu olmadan gazetecilik yapabilecekleri bir mecraya dönüşmüştür.

Esnek çalışma belli bir zaman ve mekan zorunluluğu olmaksızın performans odaklı bir çalışma biçimidir. Basında gitgide yayılım gösteren esnek çalışma biçimleri de medya çalışanlarını tehdit eden yeni bir oluşum olarak göze çarpmaktadır. Önceki dönemin, belirli saatler içinde, sosyal güvenceli ve sendikalı olarak çalışma biçimi sermayenin kârlılığına tehdit oluşturmaktadır. Sermaye, bu kârlılığını sınırlayan katı uygulamalardan kurtulmak amacıyla çalışma saatlerini ve koşullarını esnetmiş bu dönüşümden önemli ölçüde kâr sağlamıştır. Böylelikle sosyal güvencenin getirdiği ek yüklerden kurtulmuş, mekan ve maliyet tasarrufu yapmış ve süreçleri en çok kendi lehine dönüştürmüştür. Esnek çalışma biçimleri zorunlu maliyetleri düşürmekte, kadrolu çalışanların sorumluluklarını hafifletmekte, istihdamı azaltmakta ve bu amaçla teknolojiden sonuna kadar faydalanmaktadır.

Basın mesleğinde yaşanan tüm sorunların kökeninde sendikal örgütsüzlük bulunmaktadır. Sendikal örgütsüzlük, iş güvencesinden yoksun bir gazeteci kitlesi yaratmaktadır. Bu de sermaye ağırlıklı medya işverenlerinin yayın politikalarını kendi şahsi çıkarlarına göre belirlemelerine olanak tanımaktadır. Halkı, doğru ve tarafsız bir biçimde bilgilendirme görevini yerine getirmeyen medya organları böylece gazetecilik mesleğinin saygınlığını da iyice zedelemektedirler. Hiç kimse sendikacılığı sadece ücret pazarlığı olarak değerlendirmemelidir. Sendika, editoryal bağımsızlığın da bir güvencesidir. Sendika, işverenle- re karşı editoryal bağımsızlık mücadelesinin yapılabileceği bir platformdur.

Medyada çalışma koşullarına bakıldığında kadın çalışanların genellikle alt düzeye yoğunlaştıkları, daha tepe yöneticilerin de ağırlıklı olarak erkeklerden oluştuğu görülmektedir. Türkiye’deki yaygın günlük gazetelerin genel yayın yönetmenlerinin tamamı erkektir. Haber kaynaklarının sadece yüzde 18’i, köşe yazarlarının sadece yüzde 12’si kadındır. Genel yayıncılık yapan büyük televizyon kuruluşlarındaki siyasi tartışma programlarını yapanlar arasında hiç kadın yoktur. TV ana haber bültenleri yönetim kadrolarının sadece yüzde 16’sı kadındır. TV ana haber bülteni yorumcuları (anchorman) arasında da kadın bulunmamaktadır. ‘’Ulusal Medyada Çalışan Kadınların Medyadaki Yeri ve Sorunları’’ araştırmasının sonuçları da medyadaki cinsiyetçi bakışı gözler önüne sermektedir: Araştırmanın sonuçlarını Başkan Alev Sezen şöyle açıklamıştır: “Medya sorumlu ancak bir o kadar da sorunlu bir sektör. Prezantasyon için kadınlar, yönetim kademeleri için erkekler tercih ediliyor.

Bilge Kadın Araştırma Merkezi tarafından 2012 yılında gerçekleştirilen ‘’Ulusal Med- yada Çalışan Kadınların Medyadaki Yeri ve Sorunları’’ araştırmasının sonuçları da medyadaki cinsiyetçi bakışı gözler önüne sermektedir: Araştırmanın sonuçlarını Başkan Alev Sezen şöyle açıklamıştır: “Medya sorumlu ancak bir o kadar da sorunlu bir sektör. Prezantasyon için kadınlar, yönetim kademeleri için erkekler tercih ediliyor. Yönetim kademesi açısından erkek egemen bir sektör. Kadının adı yok. Kadın her türlü zorluğa meslek aşkı sebebi ile dayanıyor. Atamalarda kadının cinsiyeti, evli ve çocuk sahibi olması karşısına hep bir engel olarak çıkıyor. Mobbinge maruz kalarak kariyer yapması engelleniyor. Kıyafeti yönünden de hiç farketmiyor başörtülü olduğu için tepki alan da var başı açık olduğu içinde. Cinsel tacizin çıkan orandan daha fazla olduğunu düşünüyoruz. Cinsel suçlar kapalı yer suçları olduğu için dile getirilmesi çok zor. Cinsel tacizin dışında deneklerimizce flörtöz tacizden de bahsedildi ve flörte olumlu cevap verenlerin daha çabuk ilerlediği dile getirildi (Medyada Kadın Olmak, 2012).” Kadınların medyada sorunlu temsili ise MEDİZ tarafından gerçekleştirilen araştırmanın sonuçları arasında yer alıyor.

1980 sonrasında, Türk basınında en belirgin şekilde göze çarpan unsurların ulusal ve hatta uluslararası holdinglerin basın alanına yönelmesi ve bu gelişmeyle beraber gündeme gelen tekelleşme olduğu söylenebilir.

UNESCO’nun hazırladığı Mc Bride Raporu’nda tekelleşme sorunuyla ilgili şu ibarelere yer verilmiştir: “Enformasyon özgürlüğünün temel kriterlerinden birinin kaynakların çoğulculuğunda yattığı söylenebilir. Siyasal sistem ne olursa olsun, bu kaynakların hakim grupların elinde temerküz etmesi, özgürlüğün çarpıtılmasına yol açar.

Siyasal sistem içindeki çıkar dengeleri ve ülke çapında dağıtımı yapılan gazetelerin ve izlenebilen TV kanallarının birkaç kişinin elinde toplanması, tek bir kişiye ekonomik bağımlılık dolayısıyla çalışanları olduğu kadar, kamuoyuna ulaşan mesajları etkilemekte, dolayısıyla medya kurumlarının yapısı haberlerin kamuoyuna yansımasında giderek daha belirleyici olmaktadır. Ekonomik çıkar çevreleriyle griftleşen medya patronlarının çıkarlarının haberler üzerindeki belirleyiciliği, kimi zaman oto sansür, kimi zaman haberin hiç yayımlanmaması ya da yayımlanma, yer alma biçimini etkileyecek şekilde ortaya çıkabilmektedir.

Görüldüğü üzere 80’li yıllar darbeyle başlamış, ardından basın dışı sermayenin gazeteciliğe dâhil olmasıyla iletişim ortamı holdingleşmiş, dolayısıyla geleneksel gazeteciliğin sınırları ve ilkeleri ciddi bir değişim yaşamıştır.

Türkiye’de işsizliğin en fazla olduğu sektör yüzde 17 ile medyadır.

Medyada esnekliğin diğer bir tezahürü, “iş güvencesi”nin ortadan kalkmasıdır. Medyada esnek çalışma, çıraklık müessesesine benzer bir şekilde, stajyer personelin ömür boyu stajyer personele terfi ettirilmesi olarak ortaya çıkmaktadır. “Stajyer” personel, sigortasız, sosyal güvencesiz ve örgütsüz genç emek olarak işverene istediğinden daha fazlasını vermektedir.

Esnekliğin bir diğer görüntüsü ise “havuz sistemi” denilen yöntemle, basın çalışanın tek ücret karşılığında birkaç gazete ve televizyona hizmet vermesidir.

Medyada çalışma koşullarına bakıldığında kadın çalışanların genellikle alt düzeye yoğunlaştıkları, daha tepe yöneticilerin de ağırlıklı olarak erkeklerden oluştuğu görülmektedir.