Yerel Basının Yapısı ve Çalışma Hayatına İlişkin Sorunları

Basın İlan Kurumunun (BİK) şubesinin bulunduğu illerde, yerel gazetelerin görece daha gelişmiş bir yapısı vardır. Bu iller zaten belli bir gelişmişlik düzeyine ve yerel basının görece nitelikli yapısına göre seçilerek kurum şubesi açılmaktadır. BİK şubesi bulunan illerde, kurum tarafından gazetelerin niteliğini arıtıcı bazı yaptırımlar getirilmiş olması ve bunların sıkı bir şekilde denetlenmesi de bu illerdeki yerel gazetelerin niteliğini artırmaktadır. Çalışmanın içeriğinde ayrıntılı olarak değinilecek olan bu kuralların bir bölümü de çalışan sayısı ve çalışanların eğitimine ilişkindir. Yerel gazetelerin Basın İlan Kurumu tarafından verilen resmî ilanları alabilmeleri için diğer birçok ölçüt yanında basın iş kolundan sigortalı olarak çalıştırmaları gereken asgari kadrolar belirlenmiştir.

Osmanlı döneminde ilk yerel gazete 1865 yılında Mithat Paşa tarafından çıkarılan Tuna gazetesidir. 1864 yılında eyalet yerine vilayet sistemine geçilmiş ve bu vilayetlerde matbaalar kurulmuştur. Matbaalar hem devletin basım işlerini yürütmüş hem de vilayet gazeteleri adı verilen ilk yerel gazeteleri basmıştır. Bu gazeteler, valinin yönetiminde, merkeze bağlı, resmî nitelikli gazetelerdir. Gazetelerin çalışanları da bu yapıya bağlı olarak devlet memurlarından oluşmuştur. Vilayet gazetelerinin temel amacı, İmparatorluğun çeşitli bölgelerinde başlamış olan ayrılıkçı akımlara karşı mücadele etmektir. Bir başka ifadeyle ilk yerel gazetelerin çıkışı, yönetimle ilgili sorunlardan kaynaklanmıştır.

1908’e kadarki dönemde sürekliliği farklılık gösteren 30’u aşkın vilayet gazetesi çeşitli bölgelerde yayına girmiştir. Gazeteler, o dönemde Osmanlı Devleti’nin vilayeti olan, Suriye, Halep, Şam, Beyrut, Yemen, Musul, Kudüs, Hicaz ve Trablusgarp gibi Arap bölgelerinde; Bosna, Girit, Rodos, Yanya, Selanik, Prizren, Manastır, Kosova gibi Balkan şehirlerinde ve bunların yanında, Erzurum, Diyarbakır, Bursa, Konya, Trabzon, Kastamonu, Adana, Ankara, İzmir gibi Anadolu illerinde çıkmıştır.

Gazeteler, çıkış amacına uygun olarak, genellikle Türkçenin yanında yayımlandığı bölgenin dilini de kullanmıştır. Arapça, Bulgarca, Ermenice, Rumca, Sırpça, Bulgarca ve Yahudi dillerinde çıkan yerel gazeteler olmuştur. Bu gazeteler ayrılıkçı eğilimlere cevap veren siyasi içerikleri ve merkezi yönetimin halka iletmek istediği mesajlar kadar, edebi içeriğe de sahiptir. Diğer yandan sağlık, kadın hakları, çalışkanlık gibi eğitici konular da işlenmiştir. Genellikle haftalık olarak yayımlanan 2 ya da 4 sayfalık bu ilk yerel gazetelerin bir kısmı kısa ömürlü olmuş, bazıları ise Birinci Dünya Savaşı’na kadar yayınını sürdürmüştür. Hatta Kurtuluş Savaşı yıllarında vilayet gazetelerinden kalan altyapı ile Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yerel gazeteler çıkarılmıştır.

İkinci Meşrutiyet’in ilanından sonra ise özel girişimciler tarafından pek çok yerel gazete çıkarılmıştır. 1908’de II. Meşrutiyet’in ilanı ve ertesi yıl çıkarılan yeni basın kanunu hem İstanbul basınında hem de gelişmiş bazı bölgelerde yeni gazetelerin çıkmasını sağlamıştır. Sansürün kaldırılmasıyla birlikte ortaya çıkan özgürlük ortamı, çeşitli fikirleri savunan birçok gazetenin yayımlanmasına yol açmıştır. Meşrutiyetin ilk yıllarında çoğunluğu muhalif ve farklı dillerde 600’ü aşkın gazete çıkmış, bu sayı 1918’e doğru 900’ü aşmıştır. Gazetelerin büyük bölümü İstanbul’da olmakla birlikte, İzmir, Bursa, Konya, Trabzon, Kastamonu, Kayseri, Antep gibi büyük illerde de çok sayıda yerel gazete yayımlanmıştır.

Kurtuluş Savaşının fiilen örgütlenmeye başladığı dönemde 1919’da Mustafa Kemal tarafından Sivas’ta çıkarılan İrade-i Milliye ve 1920’de Ankara’da çıkarılan Hakimiyet-i Milliye gazeteleri öncü yerel gazeteler olmuşlardır. Özellikle Hakimiyet-i Milliye, kurutuluş savaşının yayın organı işlevini üstlenmiş, Ankara’da basılmasına rağmen, savaşın sürdüğü tüm cephelere dağıtılmıştır. İzmir, Afyon, Eskişehir, Konya, Balıkesir, Adana, Kastamonu, Bursa, Kayseri, Trabzon, Giresun, Amasya, Samsun, Ordu, Edirne, Elazığ, Erzurum, Artvin, Maraş gibi illerde milli mücadeleyi destekleyen çok sayıda yerel gazete yayımlanmıştır. Bu gazeteler, teknik sıkıntılar, ham madde yokluğu ve savaş ortamına rağmen yayınlarını sürdürmüş ve savaşın kazanılmasında önemli roller üstlenmişlerdir. İşgalci Yunan askerlerine ilk kurşunu İzmirli gazeteci Hasan Tahsin atmıştır. Hasan Tahsin, şehit olmadan önce başyazarlığını yaptığı Hukuk-u Beşer gazetesinde düşmana karşı direnişi savunan makaleler yazmıştır.

1980’deki askeri müdahaleden sonra ulusal basın gibi yerel gazeteler de birtakım baskılarla ve kısıtlamalarla karşılaşmışlardır. Yerel gazetelerin yüksek olan sayısı, 24 Ocak kararlarından sonra kağıt sübvansiyonunun kaldırılması nedeniyle azalmıştır. Yerel gazetelerin yüzde 25’ini oluşturan 244 gazetenin 1984-88 yıları arasında kapandığı saptanmış olmakla birlikte, yine de belirtilen yıllarda 600-700 yerel gazete yayımlandığı da bilinmektedir (Yücel, 1999; Kayacan 1996). Liberal ekonominin gereklerine uygun olarak 1990 ve sonraki dönemde, yerel gazeteler piyasa kurallarına göre kurulmuştur. Reklam potansiyelinin yüksek olduğu gelişmiş illerde yerel gazeteler görece daha fazla nicel ve nitel büyüme sağlamışlardır. Bu illerde gazetecilik bir meslek olarak da önemli konuma gelmiş, pek çok kişi sadece gazetecilik yaparak hayatını sürdürmüştür. Ekonominin gelişmediği diğer illerdeki yerel basın ise işlevsiz bir duruma düşmüş, yerel gazeteler sadece resmî ilan almak için genellikle matbaacılık yapan işletmelerce çıkarılan ve halka ulaşmayan bir yan ürüne dönüşmüştür.

2003 yılı verilerine göre Türkiye’de toplam 2322 gazete yayınlanmaktadır. Bunların 551’i günlük, 849’u haftalık, 253’ü 15 günlük, 470’i aylık, 200’ü daha uzun periyotta çıkmaktadır. Ancak bu veriler valiliklere yapılan başvurulara dayandığından, güncelliği ve gerçekliği tartışmalıdır. Basın İlan Kurumu verilerine göre ise resmî ilan hakkı olan ve denetlenen gazetelerin sayısı 875’tir. Bu dönemde Basın İlan Kurumu pek çok ilde yeni şubeler açtığı için, denetlenen ve gelişmeye teşvik edilen yerel gazete sayısında artış görülmektedir. Bu denetim ve teşvikler, çalışan sayısı ve çalışanların niteliğini de olumlu yönde etkilemektedir.

Türkiye’de yerel basının yapısal özelliklerinden kaynaklanan ve bazıları çözümsüz hâle gelmiş olan pek çok sorunu bulunmaktadır. Sorunların temelinde, yerel gazetelerin Osmanlı döneminden başlayarak, yerel ihtiyaçtan kaynaklanmak yerine merkezi bir planlama ile kurulmuş olması yatmaktadır. Yerel gazeteler merkezin, taşraya iletmek istediği mesajlar için bir araç olarak düşünülmüştür. Batı’da ise yönetim yapısının gereği olarak yerel basın doğal bir işlev yerine getirmek üzere kendiliğinden doğmuştur. Yerel gazetelerin sorunlarının bir bölümü, makro ekonomik yapıdan kaynaklanmaktadır. Türkiye’nin pek çok il ve ilçesinde, basının yaşamasını sağlayacak düzeyde ekonomik faaliyet ve dolayısıyla reklam bulunmamaktadır. Okuyucuların yerel gazete satın almama, abone olmama nedeniyle satış gelirinin de bulunmaması sonucunda, gazeteler maliyetlerini dahi karşılayamayan işletmelere dönüşmektedir. Yerel gazetelerde çalışan gazetecilerin sayısı ve niteliği de sorunun önemli bir boyutunu oluşturmaktadır. Gazeteler genellikle çok küçük bir kadro ile çıkarılmakta, gazetecilere işin gereğine uygun ücret ödenememekte, dolayısıyla nitelikli eleman istihdamı mümkün olmamaktadır. Yerel gazetelerin sayısının belirlenmesinde dahi güçlükler bulunduğu için çalışanların sayı ve özelliklerini tam olarak ortaya koymak kolay değildir. Yine de birtakım araştırmalar, yerel gazetecilerin durumu hakkında veriler sağlamıştır.

Türkiye’deki ulusal basının da temel sorunlarından olan siyasallaşmış kimlik ve partizan gazetecilik öteden beri, yerel gazeteleri de etkilemiştir. Günümüzde yerel gazeteler genellikle bir siyasi görüşü desteklemek veya siyasi güç sahiplerinin desteğiyle ekonomik kazanım elde etmek gibi sorunlu bir yapıdadır. Ağır ekonomik sıkıntılar yaşayan gazeteler, genellikle düşük tirajlı, yetersiz reklam geliriyle yayınını sürdürmeye çalışan ve tüm bunların sonunda nitelik ve nicelik anlamında yeterince gazeteci istihdam edemeyen bir durumdadır.

İstanbul’da bulunan yerel gazetelerin sayısı 12-36 aralığındadır. İstanbul yerel gazetelerinde toplam 179 çalışan bulunurken çalışanların 54’ü (yüzde 30) kadın, 125’i (yüzde 70) erkektir. Çalışanların 19’u (yüzde 10.6 ) iletişim mezunudur. İletişim dışında üniversite eğitimi almış çalışanların sayısı 53 (yüzde 29.6 ) iken lise mezunlarının sayısı 100 (yüzde 55.8), ortaokul mezunlarının sayısı 7’ dir (yüzde 3.9). İlkokul mezunu çalışan bulunmamaktadır. Bu ildeki yerel gazetelerde çalışanların 120’si (yüzde 67) sarı basın kartı sahibidir.

Ankara gazetelerinde toplam çalışan sayısı 199 olarak belirlenmiştir. Kadın çalışanların sayısı 60 (yüzde 30.1), erkeklerin sayısı 139’dur (yüzde 69.9). Çalışanların 26’sı (yüzde 13) iletişim, 81’i (yüzde 40.7) iletişim dışında üniversite mezunudur. 62 (yüzde 31.1) çalışan lise, 25 (yüzde 12.5) çalışan ortaokul ve 7 (yüzde 3.5) çalışan ilkokul mezunudur. Bu ildeki çalışanların 127’si (yüzde 63.8) sarı basın kartı sahibi, 187’si (yüzde 94) ise 212’ye göre kadroludur.

İzmir gazetelerinde toplam çalışan sayısı 241’dir. Kadın çalışanların sayısı 86 (yüzde 35.6), erkeklerin sayısı 155’tir (yüzde 64.4). 34 (yüzde 16.6) çalışan iletişim, 76 çalışan (yüzde 37) iletişim dışında üniversite bitirmiştir. 84 (yüzde 40.1) çalışan lise, 10 (yüzde 4.9) çalışan ortaokul, 1 (yüzde 0.48) çalışan ilkokul mezunudur. İzmir gazetelerinde çalışanların 77’si (yüzde 32) sarı basın kartına sahipken 212’den kadrolu çalışan sayısı 120’dir (yüzde 49.8).

Adana gazetelerinde toplam 174 kişi çalışmaktadır. Bu çalışanların 43’ü (yüzde 24.7) kadın, 131’i (yüzde 75.3) erkektir. Bu ilde sadece 6 (yüzde 3.4) iletişim mezunu gazeteci çalışırken diğer üniversite mezunlarının sayısı da 21’dir (yüzde 12), Adana gazetelerinde 110 (yüzde 63.2) lise mezunu, 29 (yüzde 16.6) ortaokul mezunu, 8 (yüzde 4.6) ilkokul mezunu çalışmaktadır. Sarı basın kartı sahibi çalışanların sayısı 71 (yüzde 40.8 ), 212’ye göre kadrolu çalışanların toplam sayısı ise 117’dir (yüzde 67.2).

Bursa gazetelerinde toplam çalışan sayısı 364’tür. Çalışanların 115’i (yüzde 31.6) kadın, 249’u (yüzde 68.4) erkektir. İletişim mezunlarının sayısı 24 (yüzde 6.6), diğer üniversite mezunlarının sayısı 139’dur (yüzde 38.1). Bu ildeki gazetelerde 161 (yüzde 44.2) lise mezunu, 30 (yüzde 8.3 ) ortaokul mezunu ve 10 (yüzde 2.8) ilkokul mezunu çalışmaktadır. Sarı basın kartı sahibi çalışanların sayısı 80 (yüzde 22), 212’ye göre kadrolu çalışanların sayısı ise 113’tür (yüzde 31).

Konya gazetelerinde çalışanların toplam sayısı 197’dir. Çalışanların 28’i (yüzde 14.2) kadın, 169’u (yüzde 85.8) erkektir. İletişim mezunlarının sayısı 22 (yüzde 11.1), diğer üniversite mezunlarının sayısı 23’tür (yüzde 11.7 ). Konya gazetelerinde 111 (yüzde 56.4) lise mezunu, 19 (yüzde 9.6) ortaokul mezunu ve 22 (yüzde11.1) ilkokul mezunu çalışmaktadır. Sarı basın kartı sahibi gazetecilerin sayısı 50 (yüzde 30), 212’ye göre kadrolu gazetecilerin sayısı 115’tir (yüzde 69).

Gaziantep gazetelerinin toplam çalışan sayısı 90, kadın çalışan sayısı 20 (yüzde 22.2 ), erkek çalışan sayısı 70’tir (yüzde 77.8 ). Bu ilde çalışan iletişim mezunu gazetecilerin sayısı 5 (yüzde 5.5 ), diğer üniversite mezunlarının sayısı 18 (yüzde 20) iken 50 (yüzde 55.5 ) lise, 11 (yüzde 12.2) ortaokul ve 6 (yüzde 6.7) ilkokul mezunu çalışan bulunmaktadır. Gazetelerde çalışanların 17’si (yüzde 18.9 ) sarı basın kartı sahibi iken 212’ye göre kadrolu çalışanların sayısı 69’dur (yüzde 76.6).

Kayseri gazetelerinde toplam 143 kişi çalışmaktadır. Bunların 32’si (yüzde 22.4 ) kadın, 112’si (yüzde 77.6) erkektir. İletişim mezunlarının sayısı 6 (yüzde 4.1), diğer üniversite mezunlarının sayısı 43’tür (yüzde 30). Bu ildeki gazetelerde 83 (yüzde 58) lise mezunu, 11 (yüzde 7.7) ortaokul mezunu çalışmakta, ilkokul mezunu çalışan bulunmamaktadır. Sarı basın kartlı çalışan sayısı 44 (yüzde 30.8 ), 212’den kadrolu çalışan sayısı ise 101’dir (yüzde 70.6).

Antalya gazetelerinde çalışanların sayısı 142’dir. Bu sayının 37’si (yüzde 26) kadın, 105’i (yüzde 74) erkektir. Bu gazetelerde 18 (yüzde 12.6 ) iletişim, 42 (yüzde 29.6) diğer üniversite mezunu çalışmaktadır. Lise mezunlarının sayısı 67 (yüzde 47.2), ortaokul mezunlarının sayısı 10 (yüzde 7), ilkokul mezunlarının sayısı ise 5’tir (yüzde 3.5). Sarı basın kartı sahibi çalışanların sayısı 55 (yüzde 38.8 ) iken 212’ye göre kadrolu çalışan sayısı 119’dur (yüzde 83.8).

Trabzon gazetelerinin toplam çalışan sayısı 171’dir. Bu çalışanların 44’ü (yüzde 25.7) kadın, 127’si (yüzde 74.3) erkektir. İletişim eğitimi almış çalışan sayısı 11 (yüzde 6.4), diğer üniversite mezunlarının sayısı 42’dir (yüzde 24.6).Trabzon gazetelerinde 115 (yüzde 67) lise, 3 (yüzde 1.7) ortaokul mezunu çalışmakta, ilkokul mezunu çalışan bulunmamaktadır. Çalışanların 55’inin (yüzde 32.1 ) sarı basın kartı bulunmakta, 212’ye göre kadrolu çalışanların toplam sayısı ise 126’ya (yüzde 73.7) ulaşmaktadır.

TÜİK’in yazılı medya istatistiklerine göre 2014 yılında yayımlanan gazetelerin yüzde 89’u yerel, yüzde 4,9’u bölgesel ve yüzde 6,2’si ise ulusal yayın yapmaktadır. Dergilerin ise yüzde 38,2’si yerel, yüzde 6,6’sı bölgesel iken, yüzde 55,2’si ulusal yayın yapmaktadır. Genel olarak bakıldığında gazete ve dergilerin yüzde 59,2’si yerel, yüzde 5,9’u bölgesel ve yüzde 35’i ise ulusal yayın yapmaktadır. 2014 yılında toplam tirajın yüzde 14,1’ini yerel, yüzde 2’sini bölgesel, yüzde 83,9’unu ise ulusal gazete ve dergiler oluşturmaktadır.

Yerel gazetelerin birçoğunun satış geliri yetersizdir. Bunda satışların ve abonelerin sayı olarak düşük oluşu yanında, gazete birim fiyatının düşük tutulması da etkendir. Esasen, satıştan gelir elde etme birincil amaç olmaktan çıkmıştır. Çalışanların koşullarını da doğrudan etkileyen gelir durumu genellikle resmî ilanlara bağlıdır. Gazeteler belli bir satışı sağlayarak, Basın İlan Kurumu’nun asgari şartlarını yerine getirmek ve o ilde dağıtılan resmî ilan/reklam bedelinden pay almak için çaba göstermektedir. Büyük illerde gazetelerin resmî ilan dışında da özel reklamlardan ve küçük ilanlardan elde ettikleri bir gelir bulunmaktadır.

Bununla ilgili rakamlara ulaşmak çok mümkün olmamakla birlikte, gazetelerin beyanlarına dayanılarak çeşitli veriler ortaya konmuştur. 2006 yılı verilerine göre, İstanbul gazetelerinde satıştan, resmî ilandan ve özel ilan-reklamdan elde edilen aylık gelir genellikle resmî ilan ağırlıklı olarak 50.000 TL’nin altında kalırken, Ankara gazetelerinde toplam gelir de genellikle bu düzeydedir. Tirajı yüksek bazı gazeteler ise resmî ilan gelirlerinin yüksekliğine de bağlı olarak 100.000 TL’ye yaklaşan gelirler elde edebilmektedirler. İzmir’de Yeni Asır yerel basın ölçeğini çok aşan bir geliri bulunmaktadır. Aylık 2.000.000 TL’yi aşan geliri bulunan Yeni Asır, bu gelirin yalnızca 100.000 TL’sini resmî ilandan elde etmekte diğer kısmını ise satış ve özel ilan-reklamdan kazanmaktadır. Adana gazeteleri, gazete sayısının çokluğu ve ilin resmî ilan potansiyelinin düşüklüğü nedeniyle resmî ilandan genellikle 15.000 TL civarında gelir elde edebilmekte, diğer gelir kalemleri eklendiğinde 20.000 TL’nin altında toplam gelire sahip bulunmaktadırlar. Bursa gazeteleri ise resmî ilan ve diğer gelirler bakımından oldukça başarılı görünmektedir. Resmî ilan gelirleri 30.000 ila 120.000 TL arasında değişirken, özel ilan ve reklam gelirleri daha da yüksektir. Bu ildeki gazetelerden Bursa Hakimiyet’in 500.000 TL’yi aşan aylık geliri bulunmaktadır. Konya’da gazetelerinin resmî ilan gelirleri 15.000 ila 30.000 TL arasında değişmekte, diğer gelir kalemleri eklendiğinde bazı gazetelerin gelirleri aylık 100.000 TL’ye ulaşabilmektedir. Gaziantep gazetelerinin gelir düzeyi ise oldukça kötüdür. Gazetelere düşen resmî ilan geliri 8.000 TL’yi aşmamakta, diğer gelir kalemleriyle birlikte dahi gazetelerin geliri 10.000 TL civarında kalmaktadır. Kayseri gazetelerinde de resmî ilan geliri 10.000 TL’nin altındadır. En güçlü gazetelerin bile tüm gelir kalemleri toplandığında aylık 20.000 TL’yi aşmayan bir geliri bulunduğu görülmektedir. Benzer bir durum Antalya gazetelerinde de yaşanmaktadır. Bu ilde gazetelere düşen resmî ilan geliri genellikle 6.000 TL civarındadır. Gazetelerin çoğunluğu diğer gelir kalemleriyle birlikte 10.000 TL’yi ancak bulan bir gelir elde edebilmektedir. Trabzon’da ise gazete sayısının azlığına da bağlı olarak resmî ilan geliri 20-30.000 TL’ye çıkabilmekte, özel ilan ve reklam geliri yüksek olan bazı gazeteler 50.000 TL’yi aşan toplam gelirler elde edebilmektedir.

2014 yılı verilerine göre ise İstanbul gazeteleri, ulusal gazetelerin bulunması nedeniyle toplam resmî ilan reklam gelirinin yüzde 60’ına yakınını aldığından gazete başına ulusal yayımlananlarda 10 milyon lirayı aşabilmektedir. Bu ildeki yerel özellikteki ya da düşük tirajlı gazeteler dahi 500 ila 1 milyon lira arasında gelir resmî ilan ve reklam geliri elde etmekte, orta büyüklükteki ulusal bir gazetede bu rakam 4-5 milyon lirayı bulmaktadır. İzmir ve Ankara’daki yerel gazetelere düşen resmî ilan reklam geliri de 500 ila 1 milyon lira civarındadır.