Basın İşletmelerinin Sahiplik Yapısı

Osmanlı’da matbaa kurulması çok eski dönemlere gider. Genelde ilk matbaayı kuran İbrahim Müteferrika olarak bilinse de gerçek bu değildir. Avrupa’da basım sanatının yayılması ile birlikte aynı asırda İstanbul’da da bir matbaa kurulur. Avrupa’da baskı yapılabilen ilk matbaanın 1450 yılında kurulduğu kabul edilirse yaklaşık 43 yıl sonra İstanbul’da da matbaanın (1493) faaliyete geçtiği görülür. 1492 yılında İspanya’dan Türkiye’ye gelen Museviler yanlarında matbaayı da getirmişlerdir. 1493 yılında İstanbul’da ilk matbaa Musevi Hahamı Gerson tarafından II. Beyazid zamanında kurulmuştur.

Yeniliğe açık bir padişah olan III. Ahmed ile sadrazam Damad İbrahim Paşa döneminde Batı ile ilişkiler geliştirilmiş ve bu ülkelere elçiler gönderilmiştir. Fransa’dan oğlu Said Efendi ile birlikte dönen Yirmisekiz Çelebi Efendi, İbrahim Müteferrika’ya ilk matbaayı kurdurtur. İbrahim Müteferrika’nın Sultan Selim semtindeki konağında açılan ve Darü’ttıbaatü’l Mamure veya Darü’t-tıbaatü’l-Amire adı verilen matbaa 1727 yılında faaliyete geçmiştir. Matbaa tüm yapılan hazırlık ve çalışmaların ardından ilk kitabı olan “Vankulu Lügati’nin birinci cildi 31 Ocak 1729’da çıkmıştır. Bu matbaa kapandığı 1794 yılına kadar, 66 yılda ancak 18 yıl çalıştırılabilmiş ve bu süre içinde 23 kitap yayımlamış ve toplam ancak 27 bin baskı sayısına ulaşabilmiştir.

Osmanlı topraklarındaki ilk Türkçe gazete Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından 20 Kasım 1828’de Kahire’de yarısı Türkçe, yarısı Arapça olarak yayınlatılan Vekayi-i Mısriye olmuştur. 1831’de ise II. Mahmud İstanbul’da kendi resmî gazetesi Takvim-i Vekayi’yi yayınlatmıştır. Takvim-i Vekayi 4608. sayıdan sonra, TBMM Hükümeti tarafından verilen “Resmî Ceride” adını almıştır. “Resmî Ceride” de 763. sayısından sonra “Resmî Gazete” adıyla günümüze kadar gelmiştir.

Osmanlı topraklarında yayımlanan Tercüman-ı Ahval ilk özel Türkçe gazete olarak kabul edilmektedir. Hazineden yardım almama özelliğiyle bir ilk olan ve 21 Ekim 1860’da yayın hayatına başlayan Tercüman-ı Ahval, hem gazetecilik hem de edebiyat ve kültür tarihimizin bir dönüm noktasıdır.

Tasvir-i Efkar, 27 Haziran 1862 yılında yayın hayatına başlamıştır. Gazete İbrahim Şinasi tarafından çıkartılmıştır. Tasvir-i Efkâr olan gazetenin adı “fikirlerin belirtilmesi” anlamına gelmektedir. Önceki gazetelerin okuyucu mektuplarında padişaha ve vezirlere övgü yazıları yayımlamalarının aksine Tasvir-i Efkar Türk basınında ilk kez okuyucunun gerçek düşüncesini sütunlarına taşımış ayrıca padişahlara övgü yazıları yayınlamaktan uzak durmuştur.

II. Meşrutiyet’in ilanı üzerine ve yaklaşık 30 yıl aradan sonra gazeteler, 25 Temmuz 1908’de sansürsüz ve ön denetimsiz çıkmıştır. Gazetelerin bu birlik hareketi basın rejimini değiştirmiş ve basın tarihinde yeni bir dönemi başlatmıştır. Yalnızca İstanbul’da 353 gazete ve dergi yayınlanmıştır. Fakat bu fikri zenginlik ortamına ilk tepki 31 Mart Vakası ile gelmiş ve Derviş Vahdeti’nin çıkardığı Volkan gazetesi, bu olayın çıkmasına sebebiyet vermek düşüncesiyle kapatılmıştır. Bu olayla Kanuni Esasi’nin 12. maddesini oluşturan basının yasalar çerçevesinde özgür olduğu ve hiçbir biçimde ön denetimden geçirilemeyeceği ilkesinde değişikliğe gidilmiş ve bu madde 1931 yılına kadar devam etmiştir.

Mustafa Kemal, kendi kontrolündeki Anadolu’da önce gazete ve telgraf yoluyla haber girişini yasaklayarak kontrolüne almış ve 14 Eylül 1919’da Müdafaa-yi Hukuk’un sözcüsü olarak İrade-i Milliye gazetesinin yayımına başlanmıştır. Mustafa Kemal Ankara’ya yerleştikten sonra kendi denetiminde 10 Ocak 1920’de Hâkimiyet-i Milliye isimli gazeteyi çıkartmıştır ve bunu Anadolu Ajansı ile Matbuat Umum Müdürlüğü’nün kuruluşu takip etmiştir. Bu girişimlerle hem Anadolu’dan dışarıya verilecek haberlerde kontrol ve tekdüzelik sağlanmış hem de Mustafa Kemal’in hareketini destekleyen gazetelere para ve malzeme yardımında bulunulmuştur.

Milli Mücadeleye destek veren diğer önemli yerel gazeteler arasında, Yeni Adana, Açıksöz (Kastamonu), Sebilürreşat (Ankara), Babalık, Öğüt (Konya), İstikbal (Trabzon), Işık (Giresun) ve Albayrak (Erzurum) bulunmaktadır. İstanbul’da ise Peyam-ı Sabah, Alemdar, İstanbul ve Aydede’nin dışındaki bütün basın Ankara’yı destekliyordu. Bu gazeteler Akşam, Vakit, İkdam, Tasvir ve Güleryüz’dü. 1922 Eylül’ünde zaferin kazanılmasıyla Milli Mücadeleye karşı olan Türkçe basın ve ayrılıkçı azınlık basını ortadan kaybolmuştur.

Cumhuriyet’in kurulmasıyla birlikte, yeni dönemin savunucu olan gazeteler ve sahiplerinin yanı sıra önde gelen gazetecilerin bile siyasi ve ekonomik güçleri artmıştır. Ortadan kaldırılan muhalif basının yerine İstanbul’da Yunus Nadi’nin Cumhuriyet’i (8 Mayıs 1924) ve Mahmut Soydan’ın Milliyet’i eklenerek iktidar partisi boşluğu doldurmuştur. Basın sürekli olarak CHP’nin sıkı kontrolü altında tutulmuş, dini yayınlara hiç izin verilmemiş, sola ise Kemalist çizgiye ters düşmemek kaydıyla sınırlı izin verilmiştir. Basın tek sesli olarak partiden gelen yönergeleri ve Atatürk devrimlerini tartışmasız topluma aktarma görevi yapmıştır. CHP, basının bu önemli rolü nedeniyle kendisine bağımlı kılmış ve Yunus Nadi, Asım ve Hakkı Tarık Us, Mahmut Soydan gibi gazete sahip ve yöneticilerini siyasete taşıyarak milletvekili yapmıştır. Ayrıca kağıt ve resmî ilan gibi yöntemlerle basın kontrolü sağlamlaştırılmıştır.

Çok partili hayata geçişle birlikte tıpkı 1908’dekine benzer bir basın patlaması kendini gösterdi. CHP çizgisindeki radyo ve Anadolu Ajansı’na karşı olan kitlenin sözcülüğünü Anadolu’nun her yanından çıkan yüzlerce gazete ve derginin oluşturduğu basın üstlendi. 1946’da yasa değişikliğiyle gazete kapama yetkisi idari makamlardan alınıp mahkemelere verildi ve gazete çıkarmada izin ve para yatırma şartları kaldırıldı. CHP iktidardayken kendi yayın organı olan Ulus gazetesi en az satan gazetelerden bir olmasına rağmen resmî ilanı en fazla alan gazeteydi.

Çok partili hayata geçilmesiyle CHP sözcüsü Ulus ve DP yanlısı Vatan gazetesi dönemin etkili gazeteleri durumuna geliyorlardı. DP iktidara gelince Ulus gazetesi zayıflarken, demokratların Zafer, Türk Sesi, Son Havadis ve Son Posta gazeteleri gelişiyorlar ve büyük ilan geliri kazanıyorlardı. 1950’de kurulan Milliyet de demokratlardan büyük mali destek görmüştür. Bu yılların bir diğer önemli gazetesi ise 16 Mayıs 1952’de yayınlarına başlayan Necip Fazıl Kısakürek’in gazetesi Büyük Doğu’dur. Gazetenin başlığı altında “Hakka ve Yeni Bir Dünya Görüşüne Bağlı Müslüman Türklerin Gazetesidir” ibaresi görülmektedir.

1946’da 202 gazete 100 bin toplam tiraja sahipken, 10 yıl sonra büyük bir patlamayla birlikte bu rakam 1 milyonu aştı. Başyazıya dayanan gazetecilik anlayışından haber ve resme dayalı gazeteciliğe geçildi. Bu dönüşümde en büyük pay 1948’de kurulan Hürriyet’in olmuştur. Hürriyet gazetesi 1 Mayıs 1948 günü, deneyimli bir gazeteci olan Sedat Simavi tarafından çıkarılmıştır. Hürriyet basım tekniği olarak da son derece modern ve süratli- saatte 5 renk üzerinden 44 bin nüsha basabilen bir rotatifle işe başlamıştır. Bu yeniliklerle kısa zamanda okurunun ilgi ve sevgisini kazanan gazetenin tirajı birkaç ayda 16 binlere ulaşmıştır. 1948 Londra Olimpiyatlarına muhabir göndermesi ve onun haber ve resimlerinin gazetede yayınlanmasıyla gazete 51 bin gibi o güne kadar görülmemiş tirajlara ulaşmıştır.

1959 yılında yurtdışı baskısına başlayan Hürriyet, 1970’lerden başlayarak İstanbul dışında kurduğu matbaalarla Ankara, İzmir ve Adana gibi illerde de basılmaya başlamıştır. 1973 yılında ofset tekniğine geçen gazete, her zaman Türkiye’nin en çok satan gazetelerinden biri olmayı başarmıştır. Hürriyet gazetesi finansman ihtiyacını gelişen reklam sektöründen karşılamayı bilmiştir. 1954’te seri ilanlar uygulamasını başlatmıştır. Türk basınında hisse ortaklığı yoluyla halka açılmada öncü gazetedir. Şirketin yüzde 10 hissesi 1992 yılında İMKB’de satılmıştır. Profesyonel yönetimin öncüsü olan Hürriyet daima en yüksek reklam geliri elde eden gazete olmuştur. Gazete 2005 yılında online seri ilanlar yayınına başlamıştır.

1950’nin ilk başlarında İstanbul’da yayımlanan başlıca gazeteler Cumhuriyet, Hürriyet, Son Posta, Yeni Sabah, Yeni İstanbul, Vatan, Vakit, Hergün ve Akşam gibi sabahları çıkan gazetelerin yanı sıra Son Saat, Son Telgraf, Gece Postası gibi akşam yayınlanan gazeteler de mevcuttu. Bunlara 3 Mayıs 1950 yılında Ali Naci Karacan tarafından çıkartılan Milliyet ekleniyordu. 1952’de ise Falih Rıfkı Atay tarafından Dünya gazetesi (CHP destekçisi) çıkartılıyordu. Tercüman gazetesi de 26 Mayıs 1955’te yayına başlıyordu (Kabacalı, 2000; Tokgöz, 2000). Tercüman çalışanlarının 1961 yılında gazeteye el koymasıyla ismi Halka ve Olaylara Tercüman olarak 1. sayıdan itibaren yeniden yayınlanıyordu. Cemil Sait Barlas tarafından 1951 yılında Ankara’da çıkartılan ve başyazarlığı yapılan Son Havadis daha önce sosyal demokrat çizgide bir gazeteydi.

Milliyet gazetesi Ali Naci Karacan tarafından 3 Mayıs 1950 yılında yayın hayatına başlamıştır. Milliyet spor yazar kadrosu ve sayfalarıyla Türk basınında büyük bir başarı göstermiştir. 1955’te Ali Naci ölünce gazetenin başına oğlu Ercüment Karacan geçti. 1960 yılında 150 bin tiraja ulaşan Milliyet, 5 yıl sonra tirajı 250 bini aşıyordu. Milliyet’te yazı işleri müdürü Abdi İpekçi, 1 Şubat 1979’da bir suikast sonucu hayatını kaybetmiştir. 20 Temmuz 1979’da gazetenin sahibi Aydın Doğan olmuştur. 6 Ekim 1980 tarihli “Milliyet’ten Mektup” başlıklı bir yazıda “bir yıldan beri Milliyet Gazetecilik A.Ş.’nin büyük hissedarı olan başarılı işadamı Aydın Doğan’ın şirket adına gazetenin sahibi olduğu” ilan ediliyordu.

Cihad Baban’ın çevresinde toplanan işadamları desteğiyle 1950 yılında yayın hayatına başlayan Tercüman gazetesi Nuri Demirağ’ın tesislerinde basılmıştır. Dini tefrikalarla gazetenin tirajı kısa zamanda 160 bine ulaştı. Kemal Ilıcak gazeteyi 30 bin liraya satın aldı. Tercüman AP’nin ve Süleyman Demirel’in sözcüsü durumuna geldi. Ilıcak kısa dönemde büyük bir işadamı oldu.

Haldun Simavi, Hürriyet’ten ayrılınca ona rakip olmayacak bir gazete çıkarma arayışına girer. Yenilikçi bir düşünce ile çok kişiye hitap edecek olan gazete 1966 yılında “Son” adıyla çıkar. Bu gazete Günaydın’a geçişi sağlamıştır. Aktüalite, bol resimli, kısa haberli, sansasyonel haberlere, fotoromanlara yer veren magazin ağırlıklı bir bulvar gazetesi hüviyetindedir. Dört sayfa ve kokulu yayınlanan gazete 250 bin tiraj sağlamış ve bulvar gazetesinin başarılı olduğunu göstermiştir. Simavi, 26 Kasım 1968’de Günaydın gazetesini çıkartmıştır. Günaydın’ın öncülüğünde önem kazanan ofset teknolojisi 1970’lerin başından itibaren diğer büyük gazeteler Hürriyet, Milliyet ve Tercüman tarafından da kullanılmaya başlanmıştır.

Gazeteler, teknik ve dağıtım imkânlarının sayesinde, bu dönemde yeni ekler ve çeşitli yayınlar yayınlayarak yayın portföyünü genişletmişler, güçlü yapıları ve reklam güçleriyle ekonomik yönden iyi durumda olmayan küçük bütçeli ve kadrolu gazeteleri piyasadan çekilmeye zorlayarak tekelleşmenin ilk örneklerini ortaya koymuşlardır.

1961 sonrası dönemin bir başka önemli olayı gazetelerin ajans işine girmeleridir. 1950’lerde Türk Haberler Ajansıyla başlayan özel ajansçılık süreci, Hürriyet Haber, Akajans, Milliyet Haber, Ekonomik Basın Ajansı, Anka, TÜBA ve UBA gibi ajanslarla devam etmiştir.

Milliyetçi hareket 1966’dan önce Türk Kültürü ve Türk Birliği gibi dergilere sahipken daha sonra Milli Hareket, Devlet, Türkiye Ülküsü Gençlik Dergisi gibi yayınları çıkardılar. İlerleyen süreçte ise Hergün gazetesi dışında, aralarında Töre ve Bozkurt’unda bulunduğu 7 gazete ve 29 dergi yayınladılar. Muhafazakâr ve dindar gruplar ise 1967’den sonra yayıncılık ve basın işine ağırlık verdiler. Önceleri dini konulardaki yayınlar daha sonraları siyasi konuları da içermiştir. Babıali’de Sabah, Yeni Asya, Hakikat ve Yeni Devir gibi gazetelerle, İttihad, İslam, Yeniden Milli Mücadele, Sebil gibi dergilerle faaliyet gösterdiler. Milli görüş hareketinin Milli Gazetesi de bu alanda sayılabilir.

1980’li yıllar gerek dünyada gerekse Türkiye’de önemli değişim ve dönüşümlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde Amerika’da Reagan, İngiltere’de ise Thatcher ile sembolleşen neoliberal politikalar, ekonomik, siyasi ve sosyal alanda önemli gelişmelere yol açmıştır. Toplumsal hayatın birçok alanında görülen bu deregülasyon (kuralsızlaştırma), özellikle özelleştirme esaslı serbest piyasa yaklaşımlı bu ekonomik politikalar, devletin de piyasa oyuncusu olarak yer aldığı ekonomik faaliyetlerdeki payının küçültülmesine veya tamamen sahadan çekilmesi amacına yönelik olmuştur. Böylece devlet, bir şekilde sadece piyasa düzenleyici bir hakem rolü üstlenmiştir. Bu süreçte İngiltere’de kamu sektöründeki işçilerin işten çıkarılmaları medyanın önemli haber konuları arasında yer almış ve neoliberal politikaların acımasız uygulayıcı olarak gösterilen Başbakan Thatcher “Demir Leydi” olarak simgeleştirilmiştir. Türkiye’nin toplumsal yapısında uygulanması zor olan bu liberal politikaların uygulanabilmesi için ortamı sindirebilecek olağanüstü bir duruma ihtiyaç vardı. Bu da 12 Eylül 1980 askeri darbesiyle yapılabilirdi.

80’li yıllarla birlikte Türk basınına işadamları daha fazla girmeye başlamıştır. Güneş gazetesi Mehmet Ali Yılmaz’ın sahipliğinde yeni bir gazete olarak yayın hayatına başlamıştır. Kısa zaman sonra bu işadamı hükümette bakan olmuştur. Yine kısa zamanda bir medya devi hâline gelen Aydın Doğan da gazete patronluğuna ilk adımını Milliyet gazetesini alarak bu yıllarda atmıştır. Dinç Bilgin İzmir’deki Yeni Asır gazetesiyle elde ettiği başarıyı İstanbul’da kurduğu ve başarılı bir model olan “Sabah” gazetesiyle sürdürmüştür. Basına yeni gazetelerin katılması rekabeti körüklemiş ve gazeteler reklam pastasından daha büyük pay almak için lotarya ve promosyon yarışlarına girmişlerdir. Kupon gazeteciliği denen bu uygulamayla okuyuculara belli sayıda kestiği kuponlarla çekilişe katılma hakkı verme uygulaması artan rekabetle tek kupona çekilişe katılmaya kadar düşürülmüştür.

1990’lı yıllarla birlikte sektörün en büyük yayın grubu Hürriyet, dergi yayıncılığında liderliğini bu dönemde yabancı yayın gruplarıyla yaptığı anlaşmalarla daha da pekiştirmiştir. Ekonomi, magazin, kadın vb. dergiler çıkarılmaya başlanmıştır. Sektörün ikinci büyüğü hâline gelen Sabah grubu da yabancı dergilerin Türkçe versiyonlarını Türk okurlarına sunmuştur. Güneş, Günaydın ve Tan gibi 80’li yılların çok satan gazeteleri kısa zamanda piyasadan çekilmiştir. 90’lı yıllarda Doğan ve Bilgin Grubu ön plana çıkarken, onları İhlas, Zaman, Aksoy ve Çukurova Grubu izlemiştir. 1998 yılında aralarında Yeni Yüzyıl, Ateş ve Milliyet gibi gazetelerin yanı sıra Kanal 6 ve Genç TV gibi televizyon kanallarını satın alan işadamı Korkmaz Yiğit, kısa sürede sektörden çıkma durumunda kalmıştır. Uzanlardan başka bu dönemde medyaya yatırım yapan gruplar arasında Show TV, Cine5-Erol Aksoy, Ciner ve Çukurova Grubu sayılabilir.

Milliyet’i 1979’da satın alarak basın sektörüne giren işadamı Aydın Doğan 1994 ekonomik krizinden büyüyerek çıkmış ve Erol Simavi’den Hürriyet’i satın alarak yazılı medyanın en büyük ismi hâline gelmiştir. İlk holdingleşen gazete olan Hürriyet, Erol Simavi döneminde ekonomik olarak pek parlak durumda olmadığı için bu satış kaçınılmaz hale gelmişti. Sabah grubu 90’lı yıllarda dergi yayıncılığında da atılım yaparak Aydın Doğan’ın karşısındaki en büyük rakip grup olmuş ve bu iki grup kurdukları dağıtım ve reklam şirketleri, televizyon kanalları ve radyo istasyonlarıyla da görsel ve işitsel medyada önemli bir güç hâline gelmişlerdir. Doğan Grubu 1993 yılında Doğuş Grubuyla ortaklaşa kurdukları Kanal D ile televizyon yayıncılığını da başlamıştır. 27 Ekim 1995’te Kanal D yönetimi tamamıyla Doğan Grubuna geçmiştir. Doğan Grubu, CNN’nin sahibi Ted Turner A. Time Warner Company ile anlaşarak CNN Türk isimli tematik haber kanalını 11 Ekim 1999’da yayına geçirtmişlerdir. Doğan Yayın Holding (DYH) televizyon ve radyo yayıncılığı, basım ve online medya alanlarında faaliyet göstermektedir. Doğan Yayın Holding bünyesinde gazete yayıncılığı, geleneksel olarak DYH’nin ana faaliyet alanıdır. Doğan, 1994 yılı Ekim ayında da Dışbank’ı bünyesine katmıştır. 11 yıl Doğan Grubunda kalan Dışbank büyük oranda prim yaparak Nisan 2005’te HollandaBelçika ortak finans kuruluşu Fortis’e satmıştır. Grup elde ettiği gelirle, İstanbul Hilton Otelini 255.5 milyon dolara ve arkasından Eylül 2005’te Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonunun (TMSF) düzenlediği açık artırma sonucunda 306.5 milyon dolara Star televizyonunu satın almıştır.

Doğan grubu medyada büyük bir güç olduktan sonra özellikle 2007’den sonra AKP hükümetinin ikinci kez iktidara gelmesiyle yapılan düzenlemelerle gazete ve televizyonda tiraj, reyting ve reklam pazar payını kaybetmeye başlamıştır. Doğan Grubu, 2009 yılında, Doğan TV Holding’in 2006 yılında Alman Grubu Axel Springe’e satışından kaynaklanan (2,5 milyar USD) 4,2 milyar TL’lik bir vergi cezasına çarptırılmıştır. Bu süreçle birlikte Doğan Grubu medya sektöründeki yatırımlarını küçültme kararı aldığını açıklamıştır. 20 Nisan 2011 tarihinde Milliyet (47,98 milyon USD) ve Vatan gazetelerini (26,0 milyon USD) Demirören ve Karacan grubuna devretmiştir (http://ekonomi.milliyet.com). 18 Ekim 2011 tarihinde Doğan Grubu Star TV’yi Doğuş grubuna satarak küçülmeyi sürdürmüştür. Böylelikle televizyon ve gazete yayıncılığındaki payı azalmıştır. Doğan Holding, bünyesindeki tüm yayın kuruluşları 6 Nisan 2018 tarihinde Demirören Grubu’na , 916 milyon dolara satılmıştır. Hürriyet, Posta , Fanatik gazeteleriyle Kanal D ve CNN Türk televizyonlarının da aralarında bulunduğu çok sayıda yayın kuruluşu Demirören grubuna geçmiştir. Doğan Grubu sahibi olduğu Doğan Gazetecilik, Hürriyet Gazetecilik ve Matbaacılık, Doğan TV Holding, Doğan Haber Ajansı, Doğan Dağıtım Satış Pazarlama, Doğan İnternet Yayıncılığı ve Yatırım, Doğan Media International GmbH ve Mozaik İletişim Hizmetleri’ndeki paylarının tamamı Demirören Grubu’na devretmiştir.

2011 yılında Milliyet ve Vatan gazetelerini Doğan Holding’ten alarak medya sektörüne giren Demirören Holding, Erdoğan Demirören tarafından 1956 yılında kurulmuş şirketlere dayanmaktadır. Günümüzde Yıldırım Demirören tarafından yönetilen holdingin medya dışında birçok alanda faaliyeti bulunmaktadır. 1972 yılında Milangaz’la enerji sektörüne adım atan grup Türkiye’de faaliyet gösteren Total şirketini Nisan 2016’da bünyesine katarak akaryakıt dağıtım sektöründe de önemli aktörlerden biri olmuştur. Grubun faaliyet gösterdiği sektörler arasında enerji, turizm, medya, sanayi, eğitim, inşaat yer almaktadır. 6 Nisan 2018 tarihinde Doğan Holding’i satın alan Demirören Holding, Türk medya sektörünün en büyük grubu haline gelmiştir. Grubun bünyesine Milliyet’e ek olarak yüksektirajlı gazeteler olan Hürriyet, Posta ve Fanatik gazeteleri katılmıştır. Vatan gazetesi 31 Ekim 2018 tarihinde kapatılmıştır. Kanal D ve haber kanalı CNN Türk televizyonları ile görsel medyada önemli paya sahip olan grup, adı Demirören Haber Ajansı olarak değiştirilen DHA ile özel haber ajansı sektöründe de yer almıştır. Demirören Holding gazete dağıtım şirketi YAYSAT’ın sahibi olarak bu alandaki en büyük paya sahip kuruluş haline gelmiştir.

Kuşkusuz Uzan ailesinin “medya” alanındaki en dikkate değer girişimi, Ahmet Özal’la ortaklaşa 1989 Ağustos’ta kurdukları Magic Box Şirketiyle Türkiye’nin ilk özel televizyonu Star 1’i faaliyete geçirmeleridir. 7 Mayıs 1990’da test yayınlarına başlayan kanal Eylül 1990’da düzenli yayınlara başlamıştır. Uzanlar Star TV’den uzun bir süre sonra 1998 yılı Mart ayında ise Star gazetesi çıkarmışlar ve kendi dağıtım şirketlerini kurmuşlardır.

Uzan ailesinin Türk siyasi tarihine ilginç vakalardan biri olarak kaydedilen girişimleri, 6 Kasım 2002 seçimlerine katılma hakkı kazanmak amacıyla Yeniden Doğuş Partisi’nin hukuki altyapısını kullanarak kurdukları Genç Parti’dir. Genç Parti, IMF karşıtı söylemiyle katıldığı seçimlerde % 7 gibi önemli bir oy yüzdesine ulaşmıştır. Uzan Grubu’nun ve söz konusu medya organlarının sahibi Cem Uzan’ın siyasete atılması Star gazetesi ve Star televizyonunun yayın politikasını etkilemiştir. Cem Uzan ve Recep Tayyip Erdoğan’ın siyasi rakip olmaları nedeniyle oluşan gerilim Uzan Grubu’na ait olan yayın organlarına da yansımıştır. Cem Uzan özellikle Star gazetesi ve Star TV’yi siyasal çekişmesi için araç olarak kullanmıştır.

1997 yılı Aralık ayında özelleştirilen Etibank’ı ihalede 155.5 milyon dolara Cavit Çağlar’la birlikte satın alan Bilgin Grubu daha sonra bankanın tek sahibi olmuştur. İlerleyen yıllarda bankadan çektiği krediler nedeniyle zor duruma düşmüştür. Etibank’a devlet tarafından el konulmuş, hatta Etibank’la ilgili olarak hakkında açılan dava nedeniyle Dinç Bilgin cezaevine girmiştir.

2002 yılında Sabah Grubu gazeteleri satın alarak Türkiye’ye ismini duyuran daha çok maden ve enerji sektöründeki yatırımlarıyla bilinen Turgay Ciner’e ait Ciner Grubu, Sabah ve ATV’yi bırakmak durumunda kaldıktan sonra medya alanında yatırımlarına devam etmiştir. Ciner Yayın Holding, Habertürk Televizyonunu ve Türkiye’nin önde gelen haber sitelerinden haberturk.com’u 16 Kasım 2007’de bünyesine katarak Sabah Grubu yayın organlarının elinden çıkmasına rağmen medya sektöründe büyümeye devam etmektedir. Yine aynı grubun gazetesi Habertürk 1 Mart 2009 tarihinde yayın hayatına başlamıştır. 27 Ocak 2010 tarihinde ekonomi ağırlıklı yayın yapan “Bloomberg TV”yi açmıştır. Gruba ait C film yapımcılık şirketinin yanı sıra uzun mahkeme sürecinde sahipliği sürekli gidip gelen Show TV kanalı bulunmaktadır.

Türkiye’nin önemli medya gruplarından biri de Çukurova grubudur. Akşam gazetesini satın alarak basın sektörüne giren grup, 90’lı yıllarda ise Erol Aksoy’dan Show TV’yi satın alarak medyadaki ciddi yatırımını yapmıştır. Grubun en önemli yatırımı 1994’de giriştiği Turkcell’dir. 1997 yılında Tercüman gazetesinin imtiyaz hakkını satın alan grup, Medya alanında ise, Akşam, Güneş, Dünden Bugüne Tercüman gazeteleri, Digitürk yayın platformu, Show TV, Sky Türk, Lig TV gibi televizyon kanallarının yanı sıra Alem FM ve Lig Radyo gibi kuruluşlar bulunmaktaydı. 2000’li yıllarda krize giren grup elindeki Pamukbank ile Yapı Kredi’yi ve medya şirketlerini TMSF’ye bırakmak durumunda kalmıştır. Çukurova Grubu’nun Digitürk’teki ortaklığına ilişkin yönetim hakları, Mayıs 2013’ten itibaren Türkiye Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) tarafından yönetilmekteydi. Digitürk’ü Katarlı haber kanalı Al Jazeera’yi de bünyesinde bulunduran Bein Media Group satın almıştır. Çukurova holdingin kurumsal sayfasında Şubat 2016 itibariyle medya şirketleri olarak Digitürk, Ligtv, İztv ve Türkmax isimleri geçmektedir.

2000’lere doğru Türkiye’de medya alanındaki yatırımlarıyla dikkat çeken bir diğer medya grubu da Şahenk Ailesinin Doğuş Grubudur. Grup özellikle banka, otomotiv ve medya alanındaki yatırımlarıyla bilinmektedir. Doğuş Grubu, 1993 yılında Doğan Grubu ile birlikte kurduğu Kanal D televizyonu ile medya sektörüne girmiş ve iki yıl sonra da çekilmiştir. Grup 1999’da Cavit Çağlar’dan NTV’yi satın alarak sektöre ağırlığını koymuştur. Grup NTV, Discovery Channel, Bursa Olay medya grubu, NBA TV, NTV Spor, E 2 ve CNBC-e isimli televizyon kanallarıyla, aralarında National Geographic Türkiye, Slam, Vision Plus gibi dergilerinde bulunduğu bir dergi portföyü, NTV Radyo, Radyo N 1001, Radyo Nostalji, Radyo Eksen ve NTVMSNBC isimli bir İnternet haber portalına da sahip bulunmaktadır. Grup ayrıca önemli televizyon kanallarından Star’ı 18 Ekim 2011’de Doğan grubundan satın alarak bünyesine katmıştır. Doğuş Grubu’nun 2016 itibari ile bünyesinde bulundurduğu medya kuruluşları ise şu şekildedir: NTV, Star TV, NTV Spor, NTV Spor Smart HD, Kral TV, Kral POP TV, E2, CNBC-e, NTV Radyo, Capital Radio Türkiye, Kral FM, Kral POP Radyo, NTV.com.tr, NTVspor.net, tvyo.com, cnbce.com, VOGUE, GQ, National Geographic, NG Kids, Robb Report.

Bu grup başta medya, turizm, inşaat, pazarlama ve finans olmak üzere birçok sektörde önemli bir konuma yükselmiştir. Medya alanındaki şirketleri arasında Türkiye gazetesi, İhlas Haber Ajansı (İHA), TGRT, TGRT Haber, TGRT EU, TGRT Pazarlama gibi televizyon kanallarının yanı sıra çocuk ve sektör dergiler çıkaran bir dergi grubu ve İhlas Net gibi İnternet hizmeti veren şirketleri bulunmaktadır. 2001 ekonomik kriziyle düştüğü mali sıkıntı nedeniyle finans kuruluşuna el konulması ve ödeme güçlüğü çekmesi nedeniyle uzun görüşmelerden sonra TGRT televizyonunu Ahmet Ertegün ve ortağı Rupert Murdoch’a 2006’da tamamen satmak durumunda kalmıştır. (http://www. haber7.com). TGRT televizyonunun adı bir süre sonra yeni sahipleri tarafından Fox TV olarak ismi değiştirilmiştir. Gruba ait medya şirketlerinden İHA, TGRT Haber TV ve Türkiye gazetesi faaliyetlerini sürdürmektedir.

Büyük sermayenin medya sahibi olma amacını şu şekilde belirtilebilir:

1. Diğer sektörlerin erişemeyeceği ve elit (toplumun üst sınıfının) kesimin elinde bulundurması ile oluşan statü ya da toplumsal üstünlük farklılığı,
2. Kamuya hizmet etmesi (kamusal kullanım),
3. Medya sahipliğini elinde bulunduran sermaye sahibinin kamuoyunu etkileme, yönlendirme, yönetme fonksiyonuna sahip olması,
4. Medya dışında kalan iş alanlarındaki yatırımlarda kuvvetli olmak, rekabet avantajını diğerlerine göre büyük oranda ele geçirmek,
5. Uç fikri ve bilgiyi topluma ulaştırmak ve yansıtmak, popüler kültür vasıtasıyla rant sağlamak ve popüler kültürü paraya çevirmek,
6. İdeolojiler kurabilmek, geliştirebilmek ve istenen ideolojik alt yapıyı kurmak

Medya alanında faaliyet gösteren şirketler yatay, dikey ve çapraz şekilde birleşmektedirler. Yatay (horizantal integration) birleşme/bütünleşme de bir gazete sahibi yine bir gazeteyi satın alırsa bu durum yaşanmaktadır. Burada sadece kendi faaliyet alanında kalma durumu söz konusudur. Dikey (vertical integration) birleşmede ise bir gazetenin dağıtım alanına girmesi, haber ajansı satın alması gibi sektörünün birkaç farklı faaliyet alanıyla ilgili birleşme durumudur. Çapraz medya sahipliği (cross media ownership) ise bir gazete sahibinin; reklamcılık, televizyon, radyo, digital yayın platformu, İnternet yayıncılığı gibi medya sektörünün tüm alanlarına girmesi durumudur.

Dünyada 2000 yıllarından itibaren medya kuruluşlarında şirket evlilikleri, çapraz sahiplik gibi yeni eğilimlerin sıklıkla ortaya çıktığı görülmektedir. Amerika’daki Time-Warner ve American On-line arasındaki ortaklık (AOL) dünyanın en önemli medya birleşmesi olarak gösterilebilir. Şirket birleşmeleri (mergers) ve satın almaları (acquisitions) bir strateji olarak tercih edilmektedir. Medyada firmalar büyük gruplara dönüşmüştür. Bunlardan bazıları, Rupert Murdoch’un 21st Century Fox/News Corporation, Walt Disney, Viacom, Comcast, CBS, Sony, NBC, Time Warner AOL, Maxwell grubu, Fransız Hachette grubu, Vivendi ve Hersant, İngiliz Pearson grubu, Amerika’da, Alman Bertelsmann grubu ve Axel Springer, İtalya’da Mediaset (Berlusconi) sayılabilir. Devasa ölçülerdeki medya tekelciliği ve gücünün zengin işadamı Berlusconi’yi İtalya’ya uzun yıllar başbakanlığa taşıdığı unutulmamalıdır.

Üretim faktörlerini bir araya getirerek kâr amacıyla mal ve hizmet üretmek ve bunları pazarlamak amacıyla faaliyette bulunan kuruluşlara “işletme” denir. Bir başka tanıma göre işletme; mal ve hizmet üretmek amacıyla kurulmuş olan, doğal kaynaklar, emek ve sermaye gibi üretim etmenlerini bir örgüt ve yönetim gücüyle bir araya getiren ekonomik amaçlı kuruluşlardır.

Haber ve düşünce üreten medya işletmelerini, yazılı (gazete, dergi), işitsel (radyo), görsel (televizyon) ve elektronik yayıncılık yapan işletmeler şeklinde 4 temel bölüme ayırabiliriz.

Basın işletmeleri çalışan sayısı, üretim kapasitesi ve ciro büyüklüğü bakımından: küçük (1-6 çalışan kişi), orta büyük (6-50 çalışan kişi), büyük (50-2000 çalışan kişi) ve mega işletmeler (2000 ve üzeri çalışan kişi) boyutunda hizmet vermektedir.

Sermaye yapısına (mülkiyet) göre işletmeler üç gruba ayrılır:

Özel işletmeler: Sermayesini tamamı veya büyük bir bölümü özel kişilere ait olan işletmeleridir.

Kamu işletmeleri: Sermayesinin tamamı veya büyük bir bölümü kamu tüzel kişilerine ait işletmelerdir.

Karma işletmeler: Sermayesinin bir bölümü özel, bir bölümü kamuya ait olan işletmelerdir.

Tek Kişi İşletmesi, emek, sermaye ve sorumluluk açısından bir kişinin gözetiminde olan işletmelerdir. Tek kişinin kurduğu bu tür işletmelerde işletme sahibi işletmeye koyduğu sermaye dışında kendi öz varlığı ile de borçlulara karşı sorumludur. Basın işletmeciliğinde daha çok yerel düzeyde görülür.

Adi ortaklık, (Kanun no: 6098/2011 tarih ve 1.7.2012’de yürürlüğe giren Borçlar kanunu, Madde 620-621’ye göre) iki ya da daha fazla kişinin emeklerini ve mallarını ortak bir amaca erişmek üzere birleştirmeyi üstlendikleri sözleşmedir. Her ortak, para, alacak veya başka bir mal ya da emek olarak, ortaklığa bir katılım payı koymakla yükümlüdür. Sözleşmede aksi kararlaştırılmamışsa katılım payları, ortaklığın amacının gerektirdiği önem ve nitelikte ve birbirine eşit olmak zorundadır.

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’na göre 6 çeşit şirket türü belirtilmiştir. Bunlar; Kollektif Şirket, Komandit Şirket, Anonim Şirket, Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Şirket, Limited Şirket, Şirketler Topluluğu (Holding)’dur.

Kollektif şirket ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla gerçek kişiler arasında kurulan bir şirkettir. Şirket alacaklılarına karşı ortakların tümü sınırsız sorumludur. Kuruluş için en az sermaye şartı yoktur. Ortaklardan her birinin imzaladığı bir sözleşmeyle kurulur.

Komandit Şirket, ticari bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan, şirket alacaklılarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış ve diğer ortak veya ortakların sorumluluğu belirli bir sermaye ile sınırlandırılmış olan şirket komandit şirkettir. Sorumluluğu sınırlı olmayan ortaklara komandite, sorumluluğu sınırlı olanlara komanditer denir. Komandite ortakların gerçek kişi olmaları gerekir. Tüzel kişiler ancak komanditer ortak olabilirler. Kollektif şirket için uygulanan birçok kanun maddesi komandit şirketler için de geçerlidir. En az sermaye zorunluluğu yoktur

Anonim şirket, sermayesi belirli ve paylara bölünmüş olan, borçlarından dolayı yalnız malvarlığıyla sorumlu bulunan şirkettir. Pay sahipleri, sadece taahhüt etmiş oldukları sermaye payları ile ve şirkete karşı sorumludur. Anonim şirket kuruluşunda en az sermaye 50.000 TL olmalıdır. Kayıtlı sermaye sistemini kabul etmiş olan halka açık olmayan anonim şirketlerde en az sermaye 100.000 TL olmalıdır. Yeni kanunla birlikte anonim şirketin en az ortak sayısı bire düşmüştür. Artık bir gerçek ya da tüzel kişi gerekli şartları yerine getirmek kaydıyla tek başına anonim şirket kurabilmektedir. Yönetim kurulu en az bir kişiden oluşur. Ayrıca pay sahiplerinin şirkete borçlanmasını yasaklamaktadır. Yönetim Kurulu üyelerinin pay sahibi olma zorunluluğu Yeni TTK ile kaldırılmış ve bu sayede Yönetim Kurulu üyelerinin daha uzman ve profesyonel kişilerden oluşması imkânı tanınmıştır. Yönetim Kurulu üyelerinin sadece gerçek kişi değil, tüzel kişi olması imkânı da getirilmiştir.

Sermayesi paylara bölünen ve ortaklarından bir veya birkaçı şirket alacaklılarına karşı bir kollektif şirket ortağı, diğerleri bir anonim şirket pay sahibi gibi sorumlu olan şirkettir. Sermaye, paylara bölünmeksizin sermayesi sadece birden çok komanditerin sermayeye katılma oranlarını göstermek amacıyla kısımlara ayrılmış bulunuyorsa komandit şirket hükümleri uygulanır.”

Limited şirket, bir veya daha çok gerçek veya tüzel kişi tarafından bir ticaret unvanı altında kurulur; esas sermayesi belirli olup, bu sermaye esas sermaye paylarının toplamından oluşur. Ortaklar, şirket borçlarından sorumlu olmayıp, sadece taahhüt ettikleri esas sermaye paylarını ödemekle ve şirket sözleşmesinde öngörülen ek ödeme ve yan edim yükümlülüklerini yerine getirmekle yükümlüdürler. Limited şirkette ortak sayısı en az bir, en çok elli olabilir. Yeni kanunla birlikte limited şirketlerde de en az ortak sayısı şartı bire düşürülmüş; gerçek sermayedarın tek başına limited ya da anonim şirket kurmasına imkân tanınmıştır. Limited şirketin en az sermayesi 10.000 TL’dir.

Eski kanunun, holding şirketler hakkında açık ve kesin hükümleri bulunmamaktaydı. 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’nda alacaklıların mağduriyetini önlemek amacıyla “Şirketler topluluğu” başlığı açılmıştır. Türkiye’deki ulusal basının önemli gazetelerinin ticaret unvanı anonim şirkettir. Ayrıca bu kuruluşların çok azı Borsa İstanbul’da işlem görmektedir. Bu şirketler Doğan Grubu, Taraf gazetesi ve İhlas Grubuna aittir. Halka açıklık oranları şu şekildedir: Doğan Burda Dergi Yayıncılık ve Pazarlama A.Ş., Halka açıklık payı Yüzde 21.52 Doğan Gazetecilik A.Ş halka açıklık payı yüzde 40.33, İhlas Gazetecilik A.Ş halka açıklık oranı yüzde 36.53, İhlas Yayın Holding A.Ş. halka açıklık oranı yüzde 48.44, Hürriyet Gazetecilik ve Matbaacılık A.Ş. halka açıklık oranı yüzde 50.5